AYASOFYA’DA DEVLET MİSAFİRLERİ
Ayasofya Müzesine 1982 yılında atandıktan sonra belirli arlıklarla on yıl, iki ay müze müdürlüğü görevini üstlenmiştim. Ayasofya mimarisi, mozaikleri ve Osmanlı dönemi eklerinin yanı sıra siyasi özelliği ile her zaman öne çıkmıştır. Bu nedenle de Türkiye’yi ziyaret eden yabancı ülkelerin cumhurbaşkanları, başkanları, kralları, başbakanları, bakanları başta olmak üzere üst düzey görevlilerinin gezi programlarında Ayasofya daima yer almıştır. Evrensel boyutlardaki bu anıt ziyaret öncelik kazanmıştır. Türkiye’yi ziyaret eden siyasiler Topkapı Sarayı, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi ve Efes Müzesini ziyaret etmişlerse de Ayasofya onlar için daima olmazsa olmaz olmuştur. Siyasi ve kültürel özelliğinden ötürü her zaman diğer müzelerden farklı bir ayrıcalığı olmuş, diplomatik özelliği öne çıkmıştır.
Kültür ve Turizm Bakanlığı diplomatik özelliği olan müzelere atama yaparlarken bu konunun ne kadar farkında olup olmadığı çoğu kez tartışılmıştır. Diplomatik özelliği olan müzelere atanacak müzeciler en az bir yabancı dile hâkim olmalı, diplomasinin ön gördüğü şekilde devlet misafirlerini karşılayabilmeli, davet edildikleri büyükelçilik veya konsolosluklara da eşiyle birlikte katılıp ülkemizi en iyi şekilde temsil etmelidirler. Ayasofya’ya müze olduğu yıllarda atanan yöneticilerin Osmanlı ve Avrupa mimarisini, sanatını çok iyi bilmeliydiler Yabancı devlet misafirlerinin Ayasofya’yı Avrupa kiliseleri ve diğer Osmanlı camileriyle karşılaştıran soruları ile çoğu kez karşılaşmışlardı.
Ankara’da büyükelçilikler, İstanbul’da konsolosluklar milli günleri başta olmak üzere belirli zamanlarda çeşitli etkinlikler düzenleyerek davetler verirler. Müze müdürleri de eşleriyle birlikte ülkelerini en iyi şekilde o davetlerde temsil etmekle yükümlüdür.
Ayasofya’da diplomasiyi en iyi biçimde uygulayan müdürlerin başında Feridun Dirimtekin (1894-1976) gelmiştir. Kendisini tanıma onuruna eriştiğim Dirimtekin asker kökenli olup çeşitli devlet görevlerinde bulunmuş, 1955 yılında Ayasofya’ya müdür olarak atanmıştı. Bizans konusunda birçok esere imzasını atmış, Vize kazılarını başlatmış, bilimsel bir yayın olan Ayasofya Yıllığını yayınlamıştır. Ayrıca yabancı diplomatlarla yakın ilişkileri olmuştur.
Ayasofya’yı ziyaret eden devlet misafirleri
Ayasofya Müzesi’nin anı defterlerinden Feridun Dirimtekin’in müdürlüğü sırasında ziyaret eden devlet adamları öğrenilmiştir. Bunların başında; TBMM Başkanı Kazım Karabekir (12 Eylül 1947), Haydarabat Nizamı ve gelini Prenses Nilüfer (1 Ekim 1947), Cumhurbaşkanı İsmet İnönü (2 Eylül 1949), Patrik Athenogoras (11 Temmuz 1950), Pakistan Başbakanı Muhammed Ali (13 Haziran 1954), İtalya’nın eski kralı Muterito (11 Aralık 1954), İtalyan film yıldızı Silvana Pampanini (20 Aralık 1954), Irak Kralı Faysal (31 Temmuz 1955), Fransa Başbakanı Frans Mendel (5 Ağustos 1955), İran Şahı Rıza Pehlevi ve eşi Süreyya (28 Mayıs1956), Pakistan Prensesi Begümhan Murige (24 Temmuz 1956), İtalyan Cumhurbaşkanı Giovanni Gronchi (14 Ekim 1957), Hollanda Kraliçesinin eşi Prens Berhald (31 Mart 1958), Endenozya Cumhurbaşkanı Achmed Sukarno (24 Haziran1959), İtalyan Başbakanı A. Segni (16 Eylül 1959), İngiltere Başbakanı W.Churchill (5 Ağustos 1959), Japon Prens ve Prensesi (20 Nisan 1963), Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Başkanı Kosigin (25 Aralık 1964), Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Dışişleri Bakanı Gromika ve eşi (19 Mayıs 1965), Jacqueline Kennedy (6 Ekim 1965), Papa VI. Paul (2 Temmuz 1967), İran Şahı Rıza Pehlevi ve eşi Farah Diba, İngiltere Kraliçesi II.Elizabeth (24 Ekim1971), Edinburg Dükü Prens Mountbaten Philip (24 Ekim1971) gelmiştir.
Feridun Dirimtekin emekli olduktan sonra diplomatik bilgi ve görgüsünden yararlanmak için kendisinden yabancı devlet misafirlerini karşılaması rica edilmiş, O’da bunu kabul etmiştir.
Ayasofya Müzesi Müdürlüğü’ne atandığım Eylül 1982’den sonra karşıladığım ilk devlet misafiri Dışişleri Bakanı Vahit Halefoğlu ile birlikte gelen Çin Cumhurbaşkanı Li Xannian’ı olmuştur (16 Mart 1984). Ardından Başbakan Turgut Özal ile birlikte gelen Suudi Arabistan I.Yardımcısı ve Veliaht Prens Abdullah Abdülaziz (13 Eylül 1984), Turgut Özal ile İran Devlet Başkanı Hüseyin Musavi (22 Ocak 1985), Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek (17 Mayıs 1985), Romanya Meclis Başkanı Nicolas Giosan (12 Temmuz 1985), Belçika Dışişleri Bakanı Leo Tendomans (13 Temmuz 1985), Alman Başbakanı Helmut Kohl (11 Temmuz 1985), ABD Başkanlarından Jimmy Carter (Temmuz 1985), Richard Nıxon, Fas Ulaştırma Bakanı Bouanmind (27 Ağustos 1985), Almanya Bayındırlık Bakanı Oskar Şınayder, Almanya Cumhurbaşkanı Richard Von Wieizsaecker (30 Haziran 1985), Nato Genel Sekreteri Lord Carrngton, Avustralya Genel Valisi Nurian Stephan, İtalya Başbakanı Gisulio Andretti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Dış Komite Başkanı Konstantin Ktuşev, ABD Dışişleri Bakanı George Sultz, Çin Halk Cumhuriyeti Başbakanı Zao Ziyang (20 Temmuz 1986), ABD Savunma Bakanı Caspar Weinberger, Malezya Kral ve eşi Nur Sultan (28 Haziren 1987), Singapur Dışişleri Bakanı Suppuah Dhanohan (8 Eylül 1987), Prenses Margaret, Fransa Dışişleri Bakanı Jean Bernard Raymond (12 Ocak 1988), Çin Kültür Bakanı Wang Meng (8 Ağustos 1987), İngiltere Başbakanı Margret Theacher (8 Nisan 1988), Venezuela Cumhurbaşkanı Dr.Jaime Lusnichi (16 Nisan1988), Yunanistan Kültür Bakanı Melina Mercuri (11 Nisan 1988), Yugoslavya Başbakanı Branko Milkuliç (24 Haziran 1988), Pakistan Başbakanı Benazir Butto (26 Temmuz 1988), Yunanistan Dışişleri Bakanı Karalios Papulyas (6 Eylül 1988), Macaristan Halk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı I,Bruno Stroub (15 Ağustos 1989), Japonya Başbakanı Kalfu, ABD Dışişleri Bakanı Henry Kısınger, Çekoslovakya Meclis Başkanı Dubçek (27 Şubat 1992), Bulgaristan Savunma Bakanı Dimitur Ludjev (13 Mart 1992), ABD Başkanı George Bush (21 Haziran 1991), Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterrand (14 Nisan 1992), Arjantin Devlet Başkanı Carlos Menem (10 Mayıs 1992), Hollanda Başbakanı R.E.M Lubbers (18 Mayıs 1993), ABD Dışişleri Bakanı Warion Christopher (1993), Arnavutluk Başbakanı Aleysander Meksi (7 Ekim 1993), İspanya Kralı Juan Carlos ve eşi Sophie (27 Mayıs 1993), İngiltere Prensi Charles (7 Ekim 1993), Polonya Cumhurbaşkanı Lech Walessa (21 Temmuz 1994), İngiltere Veliaht Prens Edward (2 Nisan 1995), Slovakya Cumhurbaşkanı Milan Kurcan (8 Haziran 1995), İtalya Cumhurbaşkanı Oscar Luigi Scalfora (20 Mart 1995) başta olmak üzere birçok devlet misafirlerini karşılama onuruna erişmiştim. Onlarla ilgili pek çok anım olmuş, bazı yazı ve söyleşilerimde dile getirmiştim.
Devlet Misafirleriyle yaşadığım bazı anılar
Ayasofya’da görev yaptığım yıllarda basında gördüğüm, televizyonlarda izlediğim kişilerle karşılaşmak, konuşmak benim şansım olmuştu. Kendileriyle pek çok anım oldu ve onlardan bazılarını sizlerle paylaşmak istiyorum.
Yaşadığım en ilginç anılardan birisi Veliaht Prens Abdullah Bin Aziz ve Turgut Özal ile olmuştu. Milliyet Gazetesi bu anımı sonraki yıllarda haber yapmıştı. Başbakan Turgut Özal ile Veliaht Prens Abdullah Bin Aziz’i Ayasofya’nın avlu girişinde karşılamıştım. Yanılmıyorsam Turgut Özal ile ilk defa Ayasofya’ya geliyordu. Türkçe bilmediğini düşündüğüm Prense dilimin döndüğünce Türk dönemine ağırlık vererek Ayasofya’yı anlatırken Özal da ses çıkarmadan bizi dinlemişti. Ayasofya’da yaklaşık bir saatten fazla kaldılar. Devlet misafirleri ziyaretlerini tamamlayıp giderlerken müzenin çıkış kapısının olduğu yerdeki masaya anı defterini koydurarak imzalarını ve yorumlarını yazmalarını isterdim. Bu kez de öyle yapmıştım. Veliahttan izlenimlerini yazmasını diplomatik şekilde arz ettiğimde o ana kadar sessiz kalan Özal, birden Türkçe “Atsana şuraya bir imza” demez mi… Bana bir saat İngilizce anlattırmışlardı. Şaşırıp kalmıştım ve sonradan öğrendim ki, Özal ile Prens İstanbul Teknik Üniversitesi’nde birlikte okumuşlar.
Bir başka sefer; Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek’i karşılamıştım. Yanında ilk defa karşılaştığım vali Nevzat Ayaz vardı. Ayaz Ayasofya’yı anlatmamı istediğinde; düşünmeden “Hangi dilde anlatayım” demiştim. Valinin bir anda bana karşı olan bakışları değişmişti. “Nasıl istersen” demişti. Oysa ben İngilizce mi yoksa yanında tercümanı olduğundan Türkçe mi anlatayım demek istemiştim. Ayaz da benim birkaç dil bildiğimi sanmıştı. Hüsnü Mübarek Ayasofya da uzun süre kalarak ayrıntılı sorular sormuştu.
Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterrand Turgut Özal ile gelmişti. Ayasofya’nın ana mekânının ortasında durarak yapının mimarisini, çeşitli devirlerini anlatmış ve sorularına yanıt vermiştim. O sırada gazeteciler biraz ilerideki Terler Direk’in arkasında kurulan barikatın gerisinde toplanmışlardı. Nasıl olsa her zaman olduğu gibi konukları oraya götüreceğimi sanmışlardı. Gazetecilerin çoğunu tanıyordum ve bazıları arkadaşlarımdı; onlara bir muziplik yapmak istedim ve Terler Direk yerine çıkış kapısına yöneldim. O anda Özal önüme geçti parmağı ile bir daire çizerek “Hani parmak soktuğumuz bir yer var ya oraya gidelim” dedi. Çaresiz Terler Direğe yöneldim ve benim gazeteci arkadaşlara yapacağım muziplik de olmadı.
Alman Başbakanı Helmut Kohl’un ziyaretinde protokol alt üst olmuştu. Devlet misafirlerinin ziyareti ve programı önceden bildirilir ve müzede ne kadar kalacakları belirtilirdi. H.Kohl’un ziyareti için de 20 dakika ayrılmıştı. Başbakanı belirlenen süre içerisinde Ayasofya’yı gezdirdikten sonra “Tanıtımı nasıl yapıyorsunuz” diye sorunca; “Müze ziyaretçilerine belirli zamanlarda izlettiğimiz bir multivizyon programımız var” demiştim. Programı görmek isteyince de multivizyon salonuna geçerek izlemiş, çıkışta da Çelik Gülersoy’a yaptırmış olduğum kafeyi görünce oturalım demişti. Birlikte oturarak Ayasofya ağırlıklı olmak üzere kültür, sanat ve mimari konularında sohbet etmiştik. Böylece daha önceden belirlenen Başbakan’ın programı alt üst olmuştu ama müzeden de memnun ayrılmıştı.
Yunanistan Kültür Bakanı Melina Mercuri diğer devletlerin önde gelen siyasetçilerinden bence çok farklıydı. Belki de bunun nedeni siyasetçiden çok eski bir film yıldızı olmasından kaynaklanıyordu. Sanki bir devlet misafiri değil de bir dostu ziyarete gelmiş gibiydi. Ayasofya’nın üst galerisindeki mozaikleri görmek istemişti. Galeriye çıkarken kırk yıllık dost gibi koluma girmişti. Bir süre sonra ölümünü duyduğumda çok üzülmüştüm. Dünyaya sanatıyla, kültürüyle çok şeyler vermişti.
Ayasofya’da üç ABD Başkanı
Türkiye’ye gelen ABD Başkanlarından Jimmy Carter, Richard Nixon ve George Bush ile yaşadıklarımı da sizlerle paylaşmak isterim.
Ayasofya’yı ziyaret eden ilk ABD Başkanı olan Jimmy Carter Temmuz 1985’de müzeye gelmişti. D sırada Başkanlıktan ayrılmış olmasına rağmen resmi devlet protokolüyle karşılanmıştı. Günler öncesinden Ayasofya’yı ziyaret edeceği ABD Büyükelçiliğinden ve Türk hükümeti tarafından müzeye bildirilmişti. Başkanı her zaman olduğu gibi avlu girişinin kapısında karşılamıştım. Kapının önünde otomobilden indiğinde; “Ekselans sizi karşılamak biziler için onurdur” dediğim anda Başkanın gözü bir anda yakamdaki rozete takılmıştı. Yakamda bir gece önce katıldığım Lions toplantısının çıkarmayı unuttuğum rozeti vardı; Başkan diplomatik teamülleri bir yana bırakarak “Ooo kardeşim ben de Lions’um” diyerek elini omzuna atmış ve Ayasofya’yı o şekilde dolaşmıştık. Anlattıklarımı aynı şekilde dinlemişti. Sanki uzun süredir tanışan iki dost gibiydik. Diplomaside alışılmış bir durum değildi ama kulüp kardeşliği her şeyin önüne geçmişti. Müzenin anı defterine izlenimlerini yazdıktan sonra iki arkadaş gibi samimi bir şekilde ayrılmıştık.
Ayasofya’da karşıladığım ikinci ABD Başkanı R.Nixon olmuştu. 1985 yılında yapacağı ziyaret protokol çerçevesinde önceden belirlenmiş, diplomatik şekilde kendisini karşılamıştım. Bana hem Ayasofya hem de Osmanlı Mimarisi üzerine sorular sormuş, Avrupa’daki bazı kiliselerle karşılaştırma yaptırmıştı. J.Carter gibi elini omzuma atmamış ama son derece samimi şekilde sohbet etmiş, bu durum çıkış kapısının dışında da devam etmişti.
Ayasofya’da karşıladığım üçüncü ABD Başkan George Bush idi. Beyaz Saray’dan, ABD Büyükelçiliğinden, İstanbul Başkonsolosluğundan ve Türk hükümetinden yazılı ve telefonla Başkanın 21 Haziran 1991 günü Ayasofya’yı ziyaret edeceği bildirilmişti. Müze olarak gereken hazırlığımızı yapmıştık ama ABD hükümetinin temsilcileri ziyaretten bir ay önce defalarca Ayasofya’ya gelerek incelemeler yapmış, ziyarette aksaklıklar olmaması için benimle birlikte çalışmışlardı. Bu çalışmalarda Başkanın hangi kapıdan gireceği, protokoldekilerin duracakları yerler en ince ayrıntısına kadar belirlenmişti. Bu arada Beyaz Saray yetkilileri tarafından Ayasofya’nın olası bir olaya karşı zayıf yönünün olup olmadığı ısrarla sormuşlardı. Bu yönde kendilerini rahatlattıktan sonra ziyarette nasıl bir yol izleneceği belirlenmişti. Sonunda büyük gün gelmiş; müze ziyarete kapatılmış, bizler de yerlerimizi almıştık. Yanımızdaki emniyet görevlilerinin telsizlerinden Başkanın nerede olduğunu öğreniyorduk; nihayet Başkan ile Turgut Özal ve eşleri geldiler. Turgut Özal beni önceki ziyaretlerinden tanıyordu. Başkana beni takdim etmiş, ben de “Ekselansları hoş geldiniz, bizlere onur verdiniz” diyerek Ayasofya’yı gezdirmiştim. Vakitleri sınırlı olduğundan galeriye çıkmamış, yalnızca ana mekânın ortasında Ayasofya’yı anlatarak sorularını yanıtlamıştım. Terleyen Direk’teki adak yerini isteği üzerine göstermiştim. Dileğinin ne olduğunu öğrenememiştik. Bu arada toplu halde fotoğraf çektirmiştik. O resimler bugün benim için hoş bir anı olarak kaldı.
Ayasofya’da dünyanın ünlü devlet adamlarıyla karşılaşmak, onlarla konuşmak gerçekten çok ilginç anılar olarak geride kalmıştır. Yanlarına yaklaşmayı bile hayal edemeyeceğiniz, dünyaya yön veren kişilerle bir anda karşı karşıya olmak insanda tarifi zor garip bir duygu yaratıyor..