«Η Ευρώπη ζει στον φόβο, που είναι ο χειρότερος σύμβουλος»
Ραδινή και κατακόκκινη σαν μια πύρινη ακτίδα μοιάζει να πηγάζει από τον ουρανό. Η άκρη της που χάνεται από το βλέμμα δεν επιτρέπει να ανακαλύψουμε την πηγή της. Είναι η Ελπίδα, όπως το όνομά της; Είναι το φως ή μήπως η φωτιά που ο Προμηθέας χάρισε στον άνθρωπο; Με ένα σήκωμα του φρυδιού, ο δημιουργός της καθιστά σαφές ότι δεν πρόκειται να απαντήσει και ότι θα αφήσει την απορία να πλανάται γύρω από το νέο του έργο ύψους 18 μ. που «κάρφωσε» στο προαύλιο του αρχαιολογικού μουσείου Καστρομεντιάνο του Λέτσε της Ιταλίας, το παλαιότερο δημόσιο μουσείο στην Απουλία, μια ανάσα από τα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας.
Ο καυτός μεσημεριανός ήλιος δεν επιτρέπει περαιτέρω αναλύσεις. Και ενώ αναζητούμε μια ήσυχη και δροσερή γωνιά στο κτίριο που εξωτερικά είναι παλάτσο, αλλά εσωτερικά παραπέμπει σε ένα μικρό νεοϋορκέζικο Γκούγκενχαϊμ, καθώς στον πυρήνα του βρίσκεται ένας κοχλιωτός διάδρομος που οδηγεί στους επόμενους ορόφους, o Kώστας Βαρώτσος αποσπάται από τους καλεσμένους που σπεύδουν για μια χειραψία και μια ακόμη φωτογραφία, διότι μόλις έχει τελειώσει η συνέντευξη Τύπου για τη νέα του – αναδρομικού χαρακτήρα – έκθεση υπό τον τίτλο «Ελπίδα», γραμμένο και στα ελληνικά.
Με άνεση – κι ενώ περιμένει το εσπρεσάκι του – χαιρετά, φωτογραφίζεται, απαντά σε ερωτήσεις, ενθουσιάζεται με μια νέα γνωριμία. Εν ολίγοις έχει την άνεση του ανθρώπου που μέσα σε μία μόλις εβδομάδα βρέθηκε τρεις φορές ενώπιον του Τύπου: μία για να παρουσιάσει τα έργα ανάπλασης στο υπουργείο Εθνικής Αμυνας. Μία δεύτερη για τα εγκαίνια της ομαδικής περιοδικής έκθεσης «Ιστορία δύο πόλεων» στο Μουσείο της Ακρόπολης, με έργα ελλήνων και αιγύπτιων καλλιτεχνών. Και τώρα στο Λέτσε με οκτώ κομβικής σημασίας έργα της πορείας του από τη δεκαετία του 1980 έως σήμερα (σε επιμέλεια των Τζιούζι Τζιαρακούνι και Λουίτζι ντα Λούκα) δύο εκ των οποίων – τα πλέον πρόσφατα – θα παραμείνουν μόνιμα στο μουσείο σε διάλογο με τις αρχαιότητες που τα περιβάλλουν.
Από την ανοιχτή πόρτα η Ελπίδα – που είναι ουσιαστικά μια νέα, μεγαλύτερη εκδοχή του σκηνικού που είχε δημιουργήσει για την παράσταση «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου σε σκηνοθεσία Σταύρου Τσακίρη στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου το 2019 –, αν και φαίνεται αποσπασματικά, καθιστά σαφές ότι θα αποτελέσει το νέο τοπόσημο της πόλης και ανεβάζει στα 15 τα δημόσια έργα του ομότιμου καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στη γείτονα χώρα. Και έτσι όπως την παρατηρώ είναι σαν να έχει ενσωματώσει δύο από τα κλειδιά της δουλειάς του: τον ουρανό και την ελπίδα. Πασπαρτού που του ανοίγουν τις πόρτες της δημιουργίας είτε πρόκειται για ένα νέο εμβληματικών διαστάσεων γλυπτό, όπως αυτό στο Λέτσε, είτε μια μεγάλης κλίμακας επέμβαση όπως εκείνη στο υπουργείο Εθνικής Αμυνας.
Ελπίδα, όχι μοιρολόι
«Πράγματι η ανάδειξη των ονομάτων των πεσόντων που υπερασπίστηκαν την Ελλάδα και θα χαραχθούν σε γυαλί είναι μια κατάθεση ζωής και ελπίδας για το μέλλον και ανάδυσης αξιών του ανθρώπινου είδους. Μέσα από τους πεσόντες δεν ψάχνουμε το μοιρολόι, αλλά την ελπίδα να μην ξαναγίνει πόλεμος και να μη χρειαστεί να πέσει ούτε ένας Ελληνας στη μάχη» λέει ο διεθνώς καταξιωμένος δημιουργός που σχεδιάζει έναν γυάλινο λαβύρινθο για τον χώρο του υπουργείου Εθνικής Αμυνας, όπως και παρεμβάσεις βιοκλιματικού χαρακτήρα στην πρόσοψη του κτιρίου, ύστερα από πρόταση του υπουργού Εθνικής Αμυνας Νίκου Δένδια (με τον οποίο γνωρίστηκαν στην εικαστική έκθεση του αλβανού πρωθυπουργού και εικαστικού Εντι Ράμα). Και συνεχίζει: «Επειδή δεν μου αρέσει καθόλου η ιδέα του ταφικού μνημείου, γι’ αυτό σχεδίασα με τους συνεργάτες μου έναν λαβύρινθο που έχει μια ενέργεια άνωσης. Ανεβαίνει προς τον ουρανό και μαζί τους και τα ονόματα των 121.692 νεκρών».
Αν και συνηθισμένος στις προκλήσεις – είναι μαέστρος τόσο στο να τις δημιουργεί όσο και να ανταποκρίνεται σε αυτές ακόμη κι αν έχει εμπλακεί ακουσίως – στην προκειμένη περίπτωση δεν έχει την παραμικρή υποψία ότι θα μπορούσε με οποιονδήποτε τρόπο να παρερμηνευθεί το αποτέλεσμα της πρότασής του έστω και από ορισμένους ως εθνικιστικό. «Πιστεύω ότι το μνημείο αυτό δεν μπορεί να προσληφθεί ως εθνικιστικό διότι δεν περιέχει σύμβολα. Δεν έχει ένα μήνυμα που να ενώνει τους εθνικιστές. Η υπόστασή του είναι τα ονόματα των πεσόντων. Οι νεκροί είναι νεκροί, ασχέτως αν είναι πεσόντες στον πόλεμο ή μετανάστες που πνίγηκαν στη θάλασσα. Είμαι νομάς, γυρνάω όλο τον κόσμο. Και την έννοια του ομαδικού τάφου θυμάτων που έχασαν τη ζωή τους από βίαιες καταστάσεις την έχω δουλέψει κι αλλού» υποστηρίζει και με παραπέμπει στο πλοίο «Kater I Rades» που είχαμε επισκεφθεί το προηγούμενο απόγευμα στο Οτραντο, κάπου μισή ώρα έξω από το Λέτσε. Ενα σκαρί που εμβολίστηκε από το ιταλικό πολεμικό «Sibilla», στέλνοντας στον θάνατο το 1997 περισσότερα από 80 άτομα από την Αλβανία, και το οποίο μετέτρεψε σε μνημείο με πρώτες ύλες το σκουριασμένο κουφάρι και γυαλί. «Ψάχνω να βρω την ελπίδα και τη θετικότητα ώστε το πλοίο να ταξιδέψει σε μια άλλη διάσταση, εκείνη της τέχνης».
Στο μεταξύ έχουμε σηκωθεί και περιηγούμαστε ανάμεσα στα εκθέματα του μουσείου, στην αίθουσα όπου τα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν ανελκυστεί από τη θάλασσα είναι «βυθισμένα» σε ενυδρεία με ψάρια που κολυμπούν ανάμεσά τους. Στον τοίχο απέναντί τους παρατεταγμένα τα θραύσματα των σημαιών των 27 χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έργο που είχε παρουσιάσει και στην documenta14 στο Κάσελ. Μια εγκατάσταση αμιγώς πολιτική που σύμφωνα με τον δημιουργό της δεν μαρτυρά τη διάλυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, αλλά τη διάλυση των εθνικισμών και τη δημιουργία μιας καινούργιας σημαίας του δυτικού πολιτισμού. «Νιώθω βαθιά Ευρωπαίος. Την ιστορία της Ελλάδας τη βρίσκω παντού, όπου ταξιδεύω. Είναι σπαρμένη σε όλο τον δυτικό πολιτισμό. Αισθάνομαι ότι οι Ευρωπαίοι αυτή τη στιγμή συνειδητοποιούν τη συρρίκνωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού και αυτό τους έχει φοβίσει πολύ. Η ασάφεια της υπαρξιακής τους διάστασης βγάζει στην επιφάνεια τον χειρότερο εαυτό τους» λέει σχολιάζοντας τις θρυμματισμένες γυάλινες σημαίες και ενώ έχει μπει στη συζήτησή μας μια είδηση της προηγούμενης ημέρας που μονοπωλούσε το ενδιαφέρον των ιταλικών τηλεοπτικών καναλιών: η αποκάλυψη ότι μέλη της νεολαίας του κόμματος της ιταλίδας πρωθυπουργού Τζόρτζια Μελόνι τραγουδούσαν φασιστικά τραγούδια.
Λάθη και φασισμός
«Θα μπορούσα να μιλήσω πολύ αρνητικά αλλά δεν θέλω. Ψάχνω να βρω τα θετικά στοιχεία της Ευρώπης. Ξέρω ότι υπάρχει μια φασιστική στροφή σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο και από τη μια πλευρά εξαγριώνομαι. Από την άλλη μου φαίνεται φυσιολογικό διότι έχουν γίνει τόσα λάθη τα προηγούμενα χρόνια στην πολιτική πορεία, έχουν ληφθεί τόσες λάθος αποφάσεις… Η Ευρώπη ζει στον φόβο. Και ο φόβος είναι ο χειρότερος σύμβουλος. Ας μην ξεχνάμε ότι και ο ναζισμός γεννήθηκε μέσα από τον φόβο και τον εξευτελισμό του γερμανικού λαού. Μπαίνουμε σε μια νέα εποχή ανάλογη με εκείνη της βιομηχανικής επανάστασης. Δεν είμαστε έτοιμοι με έναν κατάλληλο κριτικό λόγο να αντιμετωπίσουμε τα νέα δεδομένα, οπότε δημιουργείται φόβος που διασπείρεται σε ολόκληρη την Ευρώπη και ο οποίος εκφράζεται με τις παλιές ιδέες του ναζισμού και του φασισμού.
Στην Ελλάδα έχουμε μάθει να κρύβουμε τα προβλήματα κάτω από το χαλί. Υποφώσκει μια ακροδεξιά κατάσταση, αλλά δεν θέλουν να τη δουν. Κλείνουν τους επικεφαλής στη φυλακή και νομίζουν ότι παύει να υπάρχει το φαινόμενο, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να διογκωθεί. Είναι σαν λερναία ύδρα. Ο φασισμός υπάρχει στο DNA της Ευρώπης. Πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση, παρόντες, και με συνθετική σκέψη.
Υπάρχουν φορές που έχω την αίσθηση ότι χάθηκε το παιχνίδι. Οταν βλέπεις ένα δημοκρατικό κράτος όπως η Γαλλία στην οποία γεννήθηκε η αστική δημοκρατία να έχει ακροδεξιές συμπεριφορές σε τέτοιο επίπεδο σημαίνει ότι έγιναν πολύ μεγάλα λάθη. Κάποιος φταίει. Διότι για να έχεις ένα αποτέλεσμα πρέπει να έχει προηγηθεί μια δράση. Δεν είναι τυχαίο που έφυγε η Βρετανία από την Ενωμένη Ευρώπη. Ηταν ένα σημάδι. Δεν έγινε όμως κάποια συζήτηση, κάποια πολιτική ανάλυση, παρά μόνο υιοθετήθηκε μια υπεροπτική αντιμετώπιση της υπόλοιπης Ευρώπης απέναντι στη Βρετανία, η οποία κρατούσε έως τότε αρκετές ισορροπίες».
Οση ώρα η συζήτηση με τον 69χρονο καλλιτέχνη έχει απομακρυνθεί από την τέχνη κι έχει γίνει αμιγώς πολιτική κάνουμε μικρές στάσεις στα έργα που συνθέτουν τη συγκεκριμένη έκθεση. Και μπορεί το πιστοποιητικό γέννησης ορισμένων να αναγράφει 1980 όπως το μεταλλικό «Η αλήθεια είναι πάντα διαφορετική» ή όπως η αποδομημένη «Υδρόγειος» (1995), στο κέντρο της οποίας βρίσκεται ο άνθρωπος, ωστόσο είναι τόσο επίκαιρα που θα μπορούσαν να είναι δημιουργίες του 2024. Ενας γυάλινος «Λαβύρινθος» (1997) ερμητικά κλειστός, στον οποίο αν είσαι μέσα δεν μπορείς να βγεις έξω, αν και έχεις οπτική επαφή με τον εξωτερικό χώρο, κι αν είσαι έξω βλέπεις το εσωτερικό του, χωρίς ωστόσο να είναι προσβάσιμο, ένα έργο «τραγικό», όπως το χαρακτηρίζει ο δημιουργός του. Η από ξύλο ελιάς ηδονική «Μαύρη Αφροδίτη» (1982), της οποίας η εξέλιξη έχει σταματήσει από τη φωτιά που βγάζει η κόκκινη ηλεκτρική αντίσταση που τη διαπερνά. Ο «Διάλογος» (2018) με δύο αιχμηρούς γυάλινους πόλους γεμάτους ένταση. Αλλά και ο «Προμηθέας» – στο πρότυπο του διάσημου «Ποιητή» (1985) – που «έπλασε» τώρα «από τα θραύσματα της Ιστορίας» και είναι το δεύτερο γλυπτό που θα μείνει μόνιμα στον μικρό εσωτερικό κήπο του μουσείου.
Κρούει τελικά με αυτή την έκθεση τον κώδωνα του κινδύνου για όσα συμβαίνουν γύρω μας; «Πάντα η τέχνη ήταν ένας κώδωνας κινδύνου. Διάβαζε τον παρόντα χρόνο, ο οποίος είναι τρεχούμενος, γρήγορος και είναι ο πιο δύσκολος για να αντιληφθείς» απαντά.
Ζητείται Προμηθέας
Ετοιμαζόμαστε να αποχωρήσουμε καθώς στον χώρο θα πρέπει να γίνουν προετοιμασίες για τα εγκαίνια. Το φως πλέον είναι πιο γλυκό πάνω στην εντυπωσιακή «Ελπίδα». Την περιεργαζόμαστε με το βλέμμα και ο Κώστας Βαρώτσος σχεδόν μονολογεί: «Πάντα όταν βρισκόμαστε σε αδιέξοδο ψάχνουμε κάποιον Προμηθέα να μας δώσει το φως να σωθούμε. Και τώρα βρισκόμαστε σε μια στιγμή πολύ δύσκολη διεθνώς, όπου η φιγούρα του ανθρώπου αρχίζει να υποχωρεί ως έννοια. Χάνει τη δυνατότητα του να επιλέγει, λόγω της Τεχνητής Νοημοσύνης. Κι όταν χάνει τη δυνατότητά του να επιλέγει μπαίνει σε αμφισβήτηση η ίδια του η υπόσταση. Είναι η πρώτη φορά που ο άνθρωπος κυρίαρχος πάνω στη Γη νιώθει ότι χάνει την ίδια του τη δύναμη. Βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη στιγμή».
Αρχαιολογικό Μουσείο Καστρομεντιάνο
Λέτσε, Ιταλία
Συναντήσαμε τον Κώστα Βαρώτσο με την ευκαιρία των εγκαινίων της έκθεσής του «Ελπίς. Προμηθέας ή το γκρεμισμένο όνειρο της Ευρώπης» (έως 12 Ιανουαρίου). Ηπιαμε εσπρέσο κερασμένο από τον διευθυντή του μουσείου και συνεπιμελητή της έκθεσης Λουίτζι Ντε Λούκα.