Η καταστροφή πολιτιστικών αγαθών ως γενοκτονία

Βομβαρδισμένοι αρχαιολογικοί χώροι. Λεηλατημένα μουσεία. Μνημεία που έχουν μετατραπεί σε σωρούς ερειπίων. Βιβλιοθήκες με σπάνια χειρόγραφα που έγιναν στάχτη. Αρχαία έργα τέχνης που γίνονται βορά αρχαιοκαπήλων και βρίσκουν νέα πατρίδα σε συλλογές και μουσεία στην απέναντι ακτή του Ατλαντικού. Εικόνες συνυφασμένες με πολέμους και εξεγέρσεις, με πραξικοπήματα και εισβολές. Είναι όμως μόνο ο παγκόσμιος πολιτισμός που μετρά απώλειες από τέτοιες βαρβαρότητες;

Η απάντηση είναι αρνητική. Και έρχεται μέσω της έκθεσης που δημοσιεύτηκε από το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και τη Διεθνή Κλινική Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στη Νομική Σχολή του Χάρβαρντ πριν από λίγους μήνες υπό τον τίτλο «Καταστροφή πολιτιστικής κληρονομιάς: Οι επιπτώσεις των εκρηκτικών όπλων σε ένοπλες συγκρούσεις και μέτρα για την ενίσχυση της προστασίας» στην οποία υποστηρίζεται πως η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς προκαλεί έμμεσα «ψυχοκοινωνική, οικονομική και πολλές ακόμη βλάβες».

Η έκθεση του Παρατηρητηρίου επικεντρώνεται στον πόλεμο της Ουκρανίας καθώς και στις επιθέσεις σε πολιτιστικούς χώρους στην Υεμένη και σε άλλες γωνιές του πλανήτη. Συντάχθηκε σε μεγάλο βαθμό πριν από την καταστροφή μεγάλου μέρους της Γάζας, αλλά αναφέρεται σε βασικές πολιτιστικές απώλειες, όπως στην εκκλησία του Αγίου Πορφυρίου που δέχθηκε επίθεση από τον ισραηλινό στρατό ενώ πρόσφυγες βρίσκονταν μέσα, και την καταστροφή του ελληνιστικού λιμανιού της Ανθηδόνας. Και συνδέει τη μοίρα των μνημείων πολιτισμού με εκείνη των αμάχων, σε αντίθεση με τη Σύμβαση της Χάγης του 1954, η οποία επιτρέπει την πολιτιστική καταστροφή όπου θεωρείται «στρατιωτική ανάγκη».

Πέρα από την πολιτική προστασία

Για ποιο λόγο είναι αυτή η έκθεση σημαντική; Την παρατήρηση κάνει ο συγγραφέας του βιβλίου «Μνημειώδη ψέματα: πολιτιστικοί πόλεμοι και αλήθειες για το παρελθόν» Ρόμπερτ Μπέβαν σε άρθρο γνώμης που φιλοξενήθηκε στη διαδικτυακή έκδοση της επιθεώρησης The Art Newspaper, ο οποίος επισημαίνει ότι η εν λόγω έκθεση σηματοδοτεί μια βασική αλλαγή: «οι οργανισμοί πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν αρχίσει να υιοθετούν ολοένα και περισσότερο μια προσέγγιση βασισμένη στα δικαιώματα για την πολιτιστική προστασία. Αντίθετα, οι τομείς της ανθρωπιστικής βοήθειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εμφανίζονται επιφυλακτικοί στο να ασχοληθούν με το θέμα του υλικού πολιτισμού», γράφει.

Στο μεταξύ διαρκώς πληθαίνουν οι φωνές που θεωρούν πως η καταστροφή των πολιτιστικών αγαθών θα πρέπει να προσεγγίζεται υπό το πρίσμα της γενοκτονίας: σπανίως συμβαίνουν χωρίς πρόθεση και έχουν ως απώτερο στόχο την καταστροφή της ταυτότητας εκείνων που υφίστανται την επίθεση, συνθήκη που θεωρείται πλέον ως ισχύουσα τόσο στην περίπτωση της Ουκρανίας όσο και σε εκείνη της Γάζας.

Συρία

Η Αψίδα του Θριάμβου στην Παλμύρα και ο ναός του Βήλου

Ενα από τα σημαντικότερα και πλέον αναγνωρίσιμα μνημεία της Παλμύρας, η Αψίδα του Θριάμβου, μετατράπηκε σε έναν σωρό ερειπίων όταν οι τζιχαντιστές του ISIS την ανατίναξαν το 2015. Η εμβληματική κατασκευή, που χρονολογείται από την εποχή του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου (193-211 μ.Χ.) και βρισκόταν στην αρχή της περίφημης οδού με τους κίονες, αποτελούσε το σύμβολο της ρωμαϊκής πόλης η οποία είχε κηρυχθεί μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO. H καταστροφή της ακολούθησε εκείνες του ναού του θεού Βήλου, του κορυφαίου μνημείου της ρωμαϊκής πόλης και ενός από τα σημαντικότερα ιερά της αρχαιότητας στη Μέση Ανατολή, και τριών από τους σημαντικότερους πολυώροφους ταφικούς πύργους της ρωμαϊκής πόλης, των Ελάχμπελ, Τζάμπλικ και Χίτοτ, φτιαγμένων από ψαμμίτη που χρονολογούνται μεταξύ του 44 και του 103 μ.Χ.

Αφγανιστάν

Οταν οι Ταλιμπάν κατέστρεψαν τους Βούδες του Μπαμιγιάν

Σε θρύψαλα μετέτρεψαν οι Ταλιμπάν το 2001 τα μεγαλύτερα σε ύψος αγάλματα στον κόσμο, εκείνα που απεικόνιζαν τον Βούδα σε όρθια στάση. Με τη χρήση δυναμίτη ανατίναξαν τα σκαλισμένα στους βράχους της κοιλάδας του Μπαμιγιάν γλυπτά – μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO – που είχαν φιλοτεχνηθεί περί τον 6ο αιώνα και σε υψόμετρο 2.500 μ., με το μεγαλύτερο από τα αγάλματα του Βούδα να αγγίζει τα 53 μ. και το μικρότερο τα 35 μ.

Υεμένη

Μία από τις παλαιότερες πόλεις, με τον πρώτο «ουρανοξύστη»

Η φτωχότερη χώρα της αραβικής χερσονήσου είναι μία από τις πλουσιότερες σε ιστορία και κληρονομιά και η πατρίδα μερικών από τους πρώτους πολιτισμούς και τα πιο αρχαία βασίλεια του κόσμου. Θύμα του εμφυλίου πολέμου που ξέσπασε το 2014 είναι η παλιά πόλη της Σαναά, της πρωτεύουσας της Υεμένης, μιας από τις παλαιότερες πόλεις στον κόσμο. Το όνομά της σημαίνει «οχυρωμένο παλάτι» και σύμφωνα με τον μύθο, ιδρύθηκε από τον Σημ, έναν από τους τρεις γιους του προφήτη Νώε. Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO – με το προ-ισλαμικό φρούριο Γκχουμντάν, ένα οικοδόμημα 20 ορόφων που πιστεύεται ότι είναι ο πρώτος «ουρανοξύστης» στον κόσμο να ξεχωρίζει –, έχει πληγεί από αεροπορικές επιδρομές σε διάφορα σημεία της.

Γάζα

Το λιμάνι της αρχαίας Ανθηδόνας και ο Αγιος Πορφύριος

Ουκ έστιν αριθμός των μνημείων που έχουν πληγεί βαριά από τις αεροπορικές επιδρομές του ισραηλινού στρατού. Σε προκαταρκτική έκθεσή της η UNESCO πριν από αρκετούς μήνες ανέφερε επιβεβαιωμένες ζημιές σε πέντε θρησκευτικούς χώρους, 10 κτίρια ιστορικού ή/και πολιτιστικού ενδιαφέροντος, δύο αποθήκες κινητών πολιτιστικών αγαθών, ένα μνημείο, ένα μουσείο και τρεις αρχαιολογικούς χώρους, μεταξύ των οποίων βρίσκονται το λιμάνι της αρχαίας ελληνικής πόλης Ανθηδόνας και το συγκρότημα της ορθόδοξης εκκλησίας του Αγίου Πορφυρίου. Ο ναός που χτίστηκε τον 5ο αιώνα είναι ο παλαιότερος σε λειτουργία στη Γάζα και στο εσωτερικό του φυλάσσονται τα λείψανα του Αγίου Πορφυρίου, ο οποίος διετέλεσε επίσκοπος Γάζας την εποχή ανέγερσης της εκκλησίας. Από την αεροπορική επιδρομή υπήρξαν νεκροί και υπέστησαν σοβαρές βλάβες η πρόσοψη του ναού και ένα κτίριο του συγκροτήματος.

Ουκρανία

Ζημιές 3,5 δισ. δολαρίων στον πολιτισμό και τον τουρισμό

Βαριές είναι οι απώλειες και στον τομέα του πολιτισμού που μετρά η Ουκρανία μετά τη ρωσική εισβολή τον Φεβρουάριο του 2022. Στην έκθεση που δημοσίευσε η UNESCO στα τέλη Ιουλίου συμπεριλαμβάνει 432 επιβεβαιωμένες θέσεις που έχουν υποστεί καταστροφή μεταξύ των οποίων 139 είναι θρησκευτικού ενδιαφέροντος, 214 είναι κτίρια ιστορικής και καλλιτεχνικής σημασίας, 31 μουσεία, 15 βιβλιοθήκες και ένα αρχείο, ενώ σε άλλη έκθεσή  της τον χειμώνα υπολόγιζε τη ζημία στους τομείς του πολιτισμού και του τουρισμού να ανέρχονται σε 3,5 δισ. δολάρια. Ανάμεσα στα θύματα βρίσκονται το Ιστορικό Μουσείο στο Τσέρνιγκοφ, ένα από τα παλαιότερα και πιο διάσημα μουσεία της χώρας στις συλλογές του οποίου περιλαμβάνονται περισσότερα από 200.000 μνημεία υλικού και πνευματικού πολιτισμού, 480.000 έργα τέχνης που έχουν λεηλατηθεί από ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις από διάφορα μουσεία της χώρας με 28.000 να έχουν κλαπεί μόνο από την περιοχή της Χερσώνας. Ρωσικοί πύραυλοι προσγειώθηκαν, επίσης, τόσο στην κορυφαίας σημασίας Πινακοθήκη στο Χάρκοβο που στεγαζόταν σε κτίριο του 19ου αιώνα όσο και στη βιβλιοθήκη Κορολένκο στην οποία φυλάσσονταν ανεκτίμητης αξίας χειρόγραφα.