Η μηχανή νοσταλγίας της Ρωσίας
Περπατήστε σε οποιαδήποτε πόλη της Ρωσίας, από τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη μέχρι την Αικατερινούπολη και το Καζάν, και θα συναντήσετε ανθρώπους που φορούν σκούρα μπλε ή κόκκινα φούτερ με το αδιαμφισβήτητο σοβιετικό έμβλημα – σφυροδρέπανο και αστέρι. Θα δείτε επίσης πολλά παραδοσιακά γούνινα καπέλα – συχνά με ένα κόκκινο αστέρι – παρόλο που οι τελευταίοι χειμώνες ήταν οι θερμότεροι που έχουν καταγραφεί.
Μπείτε σε ένα κατάστημα δώρων και θα βρείτε κούπες με πορτρέτα του Λένιν, του Στάλιν ή άλλες πηγές σοβιετικής υπερηφάνειας, όπως ο κοσμοναύτης Γιούρι Γκαγκάριν. Ακόμη και ο τραγουδιστής-τραγουδοποιός Βλαντίμιρ Βισότσκι, του οποίου οι αιχμηροί στίχοι οδήγησαν στο να λογοκριθεί από τις σοβιετικές αρχές τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, περιλαμβάνεται σε αυτό το νοσταλγικό ταξίδι.
Οπως μου είπε πρόσφατα ένας εφημεριδοπώλης στο κέντρο της Μόσχας, πολλοί Ρώσοι θυμούνται τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως μια στιγμή που οι Ρώσοι έδειξαν μεγάλο θάρρος, βλέπουν την πρώτη μεταπολεμική περίοδο ως εποχή σχετικής ηρεμίας και έχουν στη μνήμη τους τη δεκαετία του 1970 ως εποχή σταθερότητας. Αυτές οι «αναμνήσεις», κατέληξε, τροφοδοτούν τη λαχτάρα τους για έναν ισχυρό ηγέτη «σοβιετικού τύπου».
Ο ίδιος γνωρίζει ότι οι επικρατούσες αυτές απόψεις είναι λανθασμένες. Οπως θυμάται, «ήμουν μικρός όταν η οικογένειά μου μετακόμισε από ένα κοινόχρηστο διαμέρισμα – 25 άτομα σε πέντε δωμάτια – σε ένα ξεχωριστό». Αυτή η αλλαγή – που έγινε δυνατή από τον Νικίτα Χρουστσόφ (τον προπάππο μου, αν και ο εφημεριδοπώλης δεν γνώριζε αυτή τη σχέση όταν μιλήσαμε) – επέτρεψε τελικά στην οικογένειά του να ζήσουν ως «ανεξάρτητοι άνθρωποι» και όχι ως «μυρμήγκια σε μια μεγάλη σταλινική σοβιετική συλλογικότητα». Αλλά είναι ασυνήθιστο στη Ρωσία σήμερα να επαινούν τον Χρουστσόφ, τον επικριτή τον Στάλιν – ή τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και τον Μπόρις Γέλτσιν. Ο ίδιος ο εφημεριδοπώλης είχε στολίσει το περίπτερό του με πορτρέτα της «ντριμ τιμ» – Λένιν, Στάλιν, Γκαγκάριν, Βισότσκι – καθώς και του σοβιετικού στυλ ισχυρού άνδρα της Ρωσίας, Βλαντίμιρ Πούτιν. Οταν ρώτησα γιατί, απάντησε «για τον λαό».
Ο συνομιλητής μου, συνταξιούχος ηλεκτρολόγος, έχει πολύ χρόνο να παρακολουθεί ταινίες στο περίπτερό του και με εντυπωσιάζει με τις γνώσεις του για τον διεθνή κινηματογράφο. Οι πρόσφατες ρωσικές ταινίες ωστόσο «φουσκώνουν τη νοσταλγία σαν μαγιά», μου λέει.
Αυτό γίνεται βάσει σχεδίου: ο Πούτιν θεωρούσε εδώ και καιρό τη νοσταλγία ως ένα ισχυρό μέσο καθησυχασμού – και υποταγής – του κοινού. Το 2000, όταν έγινε για πρώτη φορά πρόεδρος, οι Ρώσοι είχαν υποστεί την κατάρρευση μιας αυτοκρατορίας, την απότομη πτώση της παγκόσμιας θέσης της χώρας τους και μια «επιθετική θεραπεία» που οδήγησε σε μια άναρχη μορφή καπιταλισμού. Σε πολλούς ανθρώπους λείπει η απλότητα του παρελθόντος, όταν ήξεραν πού ακριβώς βρίσκονταν και δεν έπρεπε να ανταγωνίζονται για τα προς το ζην ενώ ταυτόχρονα λαχταρούν να αισθανθούν περήφανοι, ασφαλείς και αξιοσέβαστοι ξανά. Αναγνωρίζοντας αυτή τη λαχτάρα, ο Πούτιν αναβίωσε τον σοβιετικό ύμνο, που εγκρίθηκε από τον ίδιο τον Στάλιν το 1943, και αποκατέστησε τη σημαία του Κόκκινου Στρατού ως το επίσημο λάβαρο του στρατού. Οικειοποιήθηκε επίσης τον Βισότσκι, ο οποίος μπορεί να ήταν επαναστάτης αλλά ήταν και πατριώτης. Ετσι, οι νοσταλγικές απεικονίσεις των σοβιετικών χρόνων από το Κρεμλίνο εισχώρησαν σταδιακά στην ψυχή των ανθρώπων. Σήμερα, βρίσκει κανείς διάσημους καλλιτέχνες να τραγουδούν σοβιετικά τραγούδια σε τηλεοπτικά προγράμματα, τηλεοπτικά κανάλια αφιερωμένα στην αναπαραγωγή σοβιετικών ταινιών και διαφημίσεις που προβάλλουν τον σοβιετικό ηρωισμό και απορρίπτουν τις δυτικές επιρροές. Οι εκθέσεις τέχνης συνδέονται πλέον σταθερά με σοβιετικά θέματα. Τα σχολεία παίζουν τον ρωσικό εθνικό ύμνο κάθε Δευτέρα πρωί – μια σταλινική πρακτική που θεωρήθηκε υπερβολική όταν ήμουν στο σχολείο τη δεκαετία του 1970, αλλά αναβίωσε το 2022 μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία. Την ίδια χρονιά, το μυθιστόρημα του Αλεξάντερ Φαντέεφ του 1946, «The Young Guard» – ένα μέτριο έργο για τους ηρωικούς νέους Σοβιετικούς που πολεμούσαν στην υπό γερμανική κατοχή Ουκρανία – προστέθηκε στα σχολικά προγράμματα και δημιουργήθηκε ένα νέο κίνημα νεολαίας με την υποστήριξη του κράτους, το Κίνημα των Πρώτων, στα πρότυπα της Komsomol της σοβιετικής εποχής και των «Νέων Πρωτοπόρων».
Η νοσταλγία ηρεμεί τους ανθρώπους σε περιόδους αβεβαιότητας, αλλά τους κρατά επίσης πειθήνιους. Η λογική λέει ότι οι Ρώσοι δεν πρέπει να παραπονιούνται αν πρέπει να σφίξουν το ζωνάρι. Οι πρόγονοί τους θυσίασαν πολύ περισσότερα χωρίς διαμαρτυρίες και δείτε τα μεγάλα τους επιτεύγματα, τις μεγάλες νίκες που πέτυχαν – όλα για την πατρίδα. Οταν ένας ολυμπιονίκης σκιέρ παραπονέθηκε για κακές συνθήκες διαβίωσης κατά τη διάρκεια ενός πρόσφατου αγώνα στο Καζάν, ο πρόεδρος της Ομοσπονδίας Σκι εξέδωσε μια έντονη επίπληξη: «Για τις προηγούμενες γενιές αθλητών οι συνθήκες ήταν πολύ χειρότερες».
Και εδώ έγκειται ο κίνδυνος: αν οι Ρώσοι έχουν καταληφθεί από τη λαχτάρα για ένα φανταστικό παρελθόν, δεν θα αγωνιστούν για ένα καλύτερο μέλλον και το Κρεμλίνο έχει ουσιαστικά ελεύθερο το πεδίο να αποκαταστήσει και να εδραιώσει στοιχεία του πραγματικού παρελθόντος που κάθε άλλο παρά επιθυμητό είναι.
Η Νίνα Χρούστσεβα, δισεγγονή του πρώην ηγέτη της ΕΣΣΔ Νικίτα Χρουστσόφ, είναι καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο New School της Νέας Υόρκης