Σεξεργασία σε καθεστώς… ημιπαρανομίας
Η σεξεργασία συγκαταλέγεται στα αρχαιότερα επαγγέλματα στον κόσμο. Στη χώρα μας, ωστόσο, παρά τα βήματα που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, το τοπίο στην ομίχλη δεν έχει ξεκαθαρίσει. Αφενός, οι οπισθοδρομικές αντιλήψεις καλά κρατούν, κάτι που οδηγεί σε στιγματισμό, περιθωριοποίηση, διαρκή ανασφάλεια και αβεβαιότητα για όσους, όσες και όσα εργάζονται στον κλάδο – με συνέπεια, ακόμη και όταν επιλέγουν να μιλήσουν, συχνά να το κάνουν χωρίς να αποκαλύπτουν την πραγματική τους ταυτότητα. Αφετέρου, το σχετικό μητρώο είναι πρακτικά ανύπαρκτο, με συνέπεια να μην υπάρχουν ούτε κατά προσέγγιση φερέγγυα στοιχεία για τον αριθμό των «επιχειρήσεων» και των εργαζομένων σε αυτές.
Τις αθέατες όψεις και τις διεκδικήσεις των σεξεργατριών και σεξεργατών στην Ελλάδα φωτίζουν μιλώντας στα «ΝΕΑ» άνθρωποι που έρχονται σε συστηματική τριβή με τη σεξεργασία. Ενα από τα σημαντικότερα εμπόδια είναι το νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο λειτουργεί αποτρεπτικά έως απαγορευτικά στο να μπορέσει κάποιος ή κάποια τόσο να δηλώσει νόμιμα μια έδρα όσο και να πάρει άδεια προκειμένου να ασκήσει εκεί τη συγκεκριμένη εργασία. Ο νόμος, ο οποίος ισχύει στη χώρα μας από το 1999 και τροποποιήθηκε το 2010, αναφέρεται σε εκδιδόμενα με αμοιβή πρόσωπα – συνεπώς αναγνωρίζει την οικονομική δραστηριότητα, αλλά επιφυλάσσεται στο να προσδώσει στη σεξεργασία τα χαρακτηριστικά και τις εγγυήσεις ενός επαγγέλματος. Στην πράξη, οι περιορισμοί είναι τόσο πολλοί που οι άνθρωποι του κλάδου οδηγούνται στην παρανομία και αντιμετωπίζονται ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Συχνά δε ζουν σε συνθήκες φτώχειας και εκμετάλλευσης, χωρίς ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Τεράστια νομικά κενά. Συνομιλώντας με την Αθηνά Μιχαλακέα, νομικό και διδάκτορα σε πανεπιστήμιο του Λονδίνου με διατριβή στα συστήματα διαχείρισης της εργασίας στο σεξ με έμφαση στην Ελλάδα, καταλαβαίνει κανείς πως ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια που θέτει ο νόμος είναι οι πάρα πολλοί γεωγραφικοί και χωροταξικοί περιορισμοί. Μεταξύ άλλων, δεν επιτρέπει την εγκατάσταση σεξεργατών και σεξεργατριών σε κτίρια που βρίσκονται σε ακτίνα μικρότερη των 200 μέτρων από ναούς, σχολεία, νηπιαγωγεία, φροντιστήρια, παιδικούς σταθμούς, ξενοδοχεία 3, 4 και 5 αστέρων, αλλά και παραδοσιακά κτίρια, καθώς και σε χώρους που δεν είναι κύριας χρήσης και δεν πληρούν τους όρους του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού.
Αρκεί μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας, όμως, για να διαπιστώσει κανείς πως η αναζήτηση κτιρίου που να πληροί τις παραπάνω προδιαγραφές είναι σαν να ψάχνει ψύλλους στα άχυρα. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, πως σήμερα μόνο ένα (!) κτίριο σε ολόκληρη την Αθήνα λειτουργεί ως νόμιμος χώρος εγκατάστασης σεξεργαζομένων. Ακόμη και αν εξασφαλιστεί η άδεια, υπάρχουν χρονικοί περιορισμοί (ισχύει για δύο χρόνια και ανανεώνεται διαρκώς). Ταυτόχρονα, ο νόμος απαγορεύει τη χορήγηση δεύτερης άδειας στο ίδιο οίκημα και για την εγκατάσταση σε μία πολυκατοικία προβλέπεται η συγκατάθεση των ιδιοκτητών και ενοίκων της. Απαγορεύεται, επίσης, ο επαγγελματικός εταιρισμός.
Η Αθηνά Μιχαλακέα σημειώνει πως τα άτομα που θέλουν να εργάζονται νόμιμα, προκειμένου να μπορέσουν να λάβουν άδεια άσκησης επαγγέλματος πρέπει να υποβάλλονται σε πλήρη ιατρικό έλεγχο κάθε δεκαπενθήμερο, διαδικασία που, σύμφωνα με την ίδια, κρίνεται «ιατρικά παράλογη», ειδικά καθώς η Ελλάδα είναι μια από τις ελάχιστες χώρες που την επιβάλλει. Παράλληλα, υπάρχει ο περιορισμός της «εντοπιότητας». Αν ένα άτομο πάρει άδεια ως σεξεργαζόμενο για την Αττική δεν δύναται να εργαστεί σε άλλη περιφέρεια. Αυτό «δημιουργεί μια πολύ άνιση συνθήκη, διότι υπάρχουν περιοχές όπου υπάρχουν πολύ πιο εύκολες διαδικασίες στη χορήγηση αδειών κι άλλες στις οποίες είναι πρακτικά αδύνατο». Η ίδια αναδεικνύει έναν ακόμη προβληματικό περιορισμό, μια «ελληνική πρωτοτυπία», σύμφωνα με την οποία ένα άτομο προκειμένου να εργαστεί στο σεξ θα πρέπει να είναι άγαμο.
Η Αννα Κουρουπού, διευθύντρια του κέντρου Red Umbrella Athens – επίσης σεξεργάτρια εδώ και πάνω από τέσσερις δεκαετίες – μας περιέγραψε τις μεγάλες αλλαγές που έχουν γίνει. Οπως θυμάται, η ίδια ξεκίνησε να εργάζεται τη δεκαετία του 1980 στο πεζοδρόμιο, στη λεωφόρο Συγγρού και στη συνέχεια σε οίκους ανοχής. Εξομολογείται ότι εκείνη την εποχή τα συγκεκριμένα άτομα βίωναν άγρια καταστολή από την αστυνομία. Η αβεβαιότητα κυριαρχούσε στον επαγγελματικό και κοινωνικό τους βίο. Ωστόσο, με σκληρούς αγώνες τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει ορισμένα βήματα, αν και όχι ικανοποιητικά.
Η ίδια επισημαίνει επίσης το προβληματικό νομικό πλαίσιο, σημειώνοντας πως στη χώρα μας είναι πρακτικά αδύνατο οι σεξεργάτες/ριες να ξεφύγουν από την παρανομία. Θεωρεί ότι το πιο καίριο ζήτημα είναι αυτό της εξασφάλισης των εργασιακών δικαιωμάτων: «Περίπου το 2017 συζητήσαμε με την τότε κυβέρνηση και την αρμόδια υπουργό τις αλλαγές που θα θέλαμε να γίνουν και καταλήξαμε σε ένα προσχέδιο νόμου το οποίο ήταν πολύ καλό. Δυστυχώς, δεν πρόλαβε να ψηφιστεί και έτσι έμεινε στο συρτάρι».
Η Αννα Κουρουπού θεωρεί, τέλος, ότι η ψηφιοποίηση και η ανάπτυξη της τεχνολογίας αλλάζουν άρδην τους όρους λειτουργίας και στο πεδίο της σεξεργασίας. Οπως αναφέρει, «το πεζοδρόμιο μεταφέρθηκε στο Internet και τις ψηφιακές πλατφόρμες».
Η «γλώσσα» των ΜΜΕ και της κοινωνίας
Οι αποκλεισμοί και οι ανισότητες στη σεξεργασία αποτυπώνονται και αναπαράγoνται και μέσω της χρήσης της γλώσσας, η οποία σχεδόν ποτέ δεν είναι ουδέτερη. O Χρήστος Σαγρέδος, γλωσσολόγος και ιδρυτικό μέλος του Δικτύου Ενδυνάμωσης Σεξεργαζομένων, μοιράστηκε στα «ΝΕΑ» την έρευνά του. Σύμφωνα με αυτή, παρατηρείται μια προοδευτική εξέλιξη. Μεγάλη μερίδα των ΜΜΕ έχει ενσωματώσει και όρους που οι ίδιοι οι εργαζόμενοι στο σεξ χρησιμοποιούν ή αναγνωρίζουν ως πολιτικά ορθούς. Πρόκειται για τους όρους σεξεργασία, σεξεργάτης και σεξεργάτρια. Ωστόσο, εξετάζοντας το 2017 δεκάδες άρθρα μεγάλων εφημερίδων, διαπίστωσε ότι ο όρος που χρησιμοποιούνταν πιο συχνά για τη σεξεργασία ήταν η πορνεία, ενώ ακολουθούσε η λέξη μαστροπεία η οποία, όπως ο ίδιος τονίζει, προκαλεί αρνητικούς συνειρμούς. Επίσης, εντόπισε συχνά τις λέξεις πόρνη, ιερόδουλη και εκδιδόμενη, καθώς επίσης και ότι οι σχετικές αναφορές σπάνια συνοδεύονταν με παραθέσεις ή μαρτυρίες από τα ίδια τα άτομα που εργάζονται στο σεξ. Εκείνο που έχει μεγάλο ενδιαφέρον, επίσης, είναι η ταύτιση της σεξεργασίας με τη θηλυκότητα, δηλαδή ως ένα επάγγελμα το οποίο αφορά αποκλειστικά γυναίκες. Η πραγματικότητα, όμως, είναι τελείως διαφορετική, καθώς στην επαγγελματική δραστηριότητα που περιστρέφεται γύρω από το σεξ ασχολούνται και πάρα πολλοί άνδρες οι οποίοι, λόγω των στερεοτύπων, δεν είναι ορατοί. Σε αυτό συμβάλλει ενδεχομένως και το γεγονός ότι στους οίκους ανοχής εργάζονται σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες, με τους άντρες να απασχολούνται κυρίως με πιο «ιδιωτικούς όρους».
Ζευγάρι στη ζωή, ζευγάρι και στη δουλειά
Το στερεότυπο που θέλει τα άτομα που εργάζονται στον κλάδο του σεξ να ζουν μια μη «κανονική – φυσιολογική» ζωή, δίχως συντροφικότητα και οικογένεια, σπάνε εμπράκτως ο Γιώργος και η Μαρία. Οι δυο τους, άλλωστε, ανήκουν σε αυτόν εδώ και δέκα χρόνια. Ο Γιώργος μάς εξηγεί ότι όταν γνώρισε τη μετέπειτα σύζυγό του, εκείνη ήταν ήδη σεξεργάτρια, ενώ στη συνέχεια αποφάσισαν να εργαστούν μαζί.
Η Μαρία, από την πλευρά της, επισημαίνει πως επέλεξε η ίδια το συγκεκριμένο επάγγελμα, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Δεν σκέφτηκα ποτέ να κάνω κάτι άλλο, αυτό ήθελα εξαρχής». Είναι δε ξεκάθαρη λέγοντας: «Μ’ αρέσει πάρα πολύ που έχω τη δυνατότητα να τη μοιραστώ με τον άντρα μου αυτήν την επαγγελματική ιδιότητα. Εχει άλλο επίπεδο ευχαρίστησης το να μπορείς να είσαι εκείνη την ώρα με τον σύντροφό σου, να συζητάς και να αποκτάς κοινές εμπειρίες». Αμφότεροι τονίζουν ότι η εργασία είναι ένα επάγγελμα όπως όλα τα άλλα – «όπως, για παράδειγμα, οι δικηγόροι και οι γιατροί». Το ζευγάρι αποδομεί, επίσης, το επιχείρημα περί εμπορευματοποίησης του σώματος, το οποίο είναι πολύ σύνηθες στη σεξεργασία. Λένε χαρακτηριστικά πως «όταν υπάρχει συνειδητή επιλογή, δεν εμπορευματοποιείς το σώμα σου, αλλά προσφέρεις μέσω αυτού υπηρεσίες, όπως ακριβώς κάνει για παράδειγμα ένας ηθοποιός που παίζει πάνω στη σκηνή».
Ο Γιώργος και η Μαρία έχουν αποκτήσει, μάλιστα, ένα παιδί και θέλοντας να έχουν ένα ομαλό οικογενειακό πλαίσιο, εργάζονται συγκεκριμένες ώρες καθημερινά. Λόγω των κοινωνικών προκαταλήψεων, όμως, θα πουν στο παιδί τους για τη φύση τους επαγγέλματός τους όταν αυτό ενηλικιωθεί.
Οταν οι τραβεστί «πολιόρκησαν» το Καστρί
Μπορεί σήμερα να μιλάμε για σεξεργασία κατ’ επιλογή, ωστόσο τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά πριν από τέσσερις δεκαετίες για τα τρανς άτομα. Η Ραφαέλλα Μουζακίτη μοιράζεται την ιστορία της και εξομολογείται ότι τη δεκαετία του 1980 η σεξεργασία ήταν «μονόδρομος» για κάθε άνθρωπο που ανήκε σε αυτή την κατηγορία. «Γεννήθηκα στην Κέρκυρα, αλλά στα 15 μου αποφάσισα να έρθω στην Αθήνα, γιατί τα θηλυπρεπή αγοράκια εκείνη την εποχή δεν μπορούσαν να μείνουν στο σπίτι τους, μέχρι και οι γονείς τους έδιωχναν. Κοιμόμουν σε παγκάκια, όπως και τα υπόλοιπα αγόρια που ήταν σαν και εμένα. Το πεζοδρόμιο και η Συγγρού ήταν η μόνη μας επιλογή».
Η ίδια, όπως και η Αννα Κουρουπού, περιγράφει τη σκληρότητα με την οποία τις αντιμετώπιζε η αστυνομία: «Εκαναν συνέχεια καταδρομικές και μας πήγαιναν με βίαιο τρόπο στα κρατητήρια. Ημασταν τέσσερις φορές την εβδομάδα στο αυτόφωρο, πληρώναμε 10.000 δραχμές κάθε φορά. Το κράτος μας κυνηγούσε πολύ. Επεφτε ξύλο, ήταν πολύ άγριες οι καταστάσεις». «Τη δεκαετία του ’80 φτάσαμε διακόσιες τρανς με δύο πούλμαν στην κατοικία του Ανδρέα Παπανδρέου στο Καστρί. Μπορεί να μην καταφέραμε να δούμε τον πρωθυπουργό, όμως μας μίλησε η γραμματέας του και πράγματι ύστερα από αυτήν την κινητοποίηση η αστυνομική βία εις βάρος μας περιορίστηκε». Οι εφημερίδες τότε έκαναν λόγο για «πολιορκία των τραβεστί στο Καστρί».
Η Ραφαέλλα, η οποία πλέον εργάζεται ως πωλήτρια σε κατάστημα ηλεκτρονικών ειδών μέσω προγράμματος του ΟΑΕΔ, τονίζει την ανάγκη να κατοχυρωθούν επαγγελματικά δικαιώματα σε όλα τα σεξεργαζόμενα άτομα, προκειμένου να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής τους, να μειωθεί η ανασφάλεια, αλλά και να περιοριστεί το στίγμα.