Ενας κόσμος ολιγαρχών;
De te fabula narratur. Για σένα μιλάει ο μύθος. Με αυτή τη ρήση ο Καρλ Μαρξ προειδοποιούσε στον πρόλογο του «Κεφαλαίου» ότι ο αναδυόμενος μοναχικός τότε αγγλικός βιομηχανικός καπιταλισμός αφορούσε και τον υπόλοιπο κόσμο. Την ίδια προειδοποίηση εκπέμπουν οι αμερικανικές εξελίξεις. Οχι τόσο η εκλογή Τραμπ καθαυτή. Από μόνη της η στρατηγική «πρώτα η Αμερική» περικλείει πολλές αδυναμίες και αντιφάσεις – με πιο ανησυχητικό στοιχείο ασφαλώς την ποιότητα του νέου προέδρου. Εχουν γραφτεί ήδη άπειρες αναλύσεις επ’ αυτού. Η πραγματική όμως προειδοποίηση ήταν η συστράτευση των ολιγαρχών του ψηφιακού καπιταλισμού με τον τραμπισμό και η ευθεία ανάμειξή τους στην πολιτική. Ο ρόλος του Μασκ, με την ιδιότυπη μείξη διάνοιας και συνδρόμου Ασπεργκερ, μπορεί να είναι πρόσκαιρος, αλλά η συστράτευση πιστοποιεί ότι έχουμε μπει σε έναν νέο κόσμο.
Αν υπάρχει κάποιο όφελος, μέσα σε αυτό το σκοτεινό τοπίο, είναι ότι γίνονται φανεροί και απτοί οι αντίπαλοι και οι εχθροί. Οι αντίπαλοι και οι εχθροί όχι με τετριμμένους κομματικούς όρους, αλλά με ιδεολογικούς, πολιτικούς και ιστορικούς. Ακριβώς γιατί απεικονίζουν τους κινδύνους που διατρέχει σήμερα η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία και η ενότητα της «Δύσης» στη διεθνή σκηνή. Και στο μέτρο που η πολιτική διαμορφώνεται από την αντίθεση φίλου – εχθρού, οι εχθροί υποχρεώνουν τους φίλους της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας να ψαχτούν και να ανασυνταχθούν. Δεν είναι τυχαίος ο κατακλυσμός δηλώσεων, διαβουλεύσεων, αναλύσεων, πολεμικών αντιπαραθέσεων στη διεθνή δημόσια σφαίρα και στα διεθνή μέσα επικοινωνίας. Εκφράζουν μια τάση επαναπολιτικοποίησης και επανιδεολογικοποίησης της δημοκρατίας, της «Ευρώπης» και της διεθνούς πολιτικής. Οι εχθροί και οι φίλοι αντιπαρατίθενται μετρώντας ταυτόχρονα τις δυνάμεις τους και τις προοπτικές τους.
Αυτή η τάση πολιτικοποίησης εστιάζει κατ’ αρχάς στην κατανόηση της εποχής όπου έχουμε εισέλθει και δείχνει την αγωνία έναντι των κινδύνων που αναδύονται. Η εποχή των πολυκρίσεων είναι μια συνήθης περιγραφή, τη λανσάρισε ο Γιούνκερ εδώ στην Αθήνα το 2016 και βαθμιαία καθιερώθηκε. Πιο δραστικός είναι ο όρος «η εποχή των τεράτων» που κατά τον Γκράμσι μεσολαβεί όταν το «παλιό πεθαίνει και το νέο αργεί να γεννηθεί». Είναι χαρακτηριστικό ότι σε αυτόν τον όρο κατέφυγαν όχι κάποιοι boomers νοσταλγοί, αλλά οι New York Times για να «υποδεχτούν» τον Τραμπ. Αλλοι επικαλούνται τον μεγάλο ιστορικό κοινωνιολόγο Καρλ Πολάνυι, ο οποίος αναλύοντας την κρίση του Μεσοπολέμου, εξηγούσε ότι όταν η οικονομία και η αγορά αυτονομούνται υπερβολικά, παράγεται στην κοινωνία η αντίθετη κίνηση προς αυταρχικές και κολεκτιβιστικές αντιλήψεις. Δεν είναι σύμπτωση ότι ανακαλούμε στον δημόσιο λόγο σημαντικούς στοχαστές του Μεσοπολέμου, γιατί διάχυτη είναι η αίσθηση των ιστορικών αναλογιών. Ζούμε τις εκδηλώσεις της κρίσης του φιλελεύθερου / χρηματοπιστωτικού κύκλου παγκοσμιοποίησης που εξελίχθηκε στα τέλη του 20ού αιώνα υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ ή της Δύσης αν προτιμάτε. Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ δεν έφερε το «τέλος της Ιστορίας». Αντιθέτως από τις αρχές του 21ου αιώνα η παγκοσμιοποίηση έπαψε να λειτουργεί ομογενοποιητικά και ειρηνευτικά, έπαψε να ενισχύει τη διάδοση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ενώ άρχισε να υποδαυλίζει τις εντάσεις στο εσωτερικό των δυτικών κοινωνιών και τη γεωπολιτική αστάθεια στη διεθνή πολιτική. Στην ουσία, άνοιξε πάλι μια εποχή όπου η σχέση καπιταλισμού και δημοκρατίας γίνεται αντιφατική και συγκρουσιακή. Αποτέλεσμα, η ενδυνάμωση της Ακροδεξιάς στις δυτικές κοινωνίες και η ισχυροποίηση αυταρχικών καθεστώτων στον κόσμο, καθώς χώρες όπως η Κίνα χρησιμοποίησαν με επιτυχία τον καπιταλισμό απορρίπτοντας τη δημοκρατία. Ενα δεύτερο πεδίο πολιτικοποίησης αφορά την ψηφιακή δημόσια σφαίρα και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ). Η πρόθυμη πλαισίωση του Τραμπ από τους ολιγάρχες της Big Tech αποτυπώνει άμεσα την ισχύ τους, η οποία δεν περιορίζεται στον πλούτο τους αλλά στην κατοχή και την εμπορευματοποίηση των δεδομένων της ζωής των ανθρώπων. Δεν χρειάζεται να υιοθετήσουμε μια δυστοπική στάση απέναντι στα ΜΚΔ, είναι όμως πλέον προφανές ότι η εποχή της αφέλειας που τα θεωρούσε αυταπόδεικτα εργαλεία εκδημοκρατισμού έχει παρέλθει. Το Διαδίκτυο και τα ΜΚΔ δεν είναι συνώνυμα της ατομικής ελευθερίας. Οι δόσεις ανορθολογισμού, συνωμοσιολογίας και «μετα-αλήθειας», η ρητορική της εχθροπάθειας, του φόβου που παράγουν φθείρουν τις πολιτισμικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις της δημοκρατίας. Καθιερώνουν έναν φαύλο κύκλο που επιδεινώνει διαρκώς την έτσι και αλλιώς μειωμένη εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς θεσμούς. Είναι προφανές ότι η δημοκρατία, η κοινωνία, η οικογένεια, το σχολείο έχουν αιφνιδιαστεί και χρειάζεται να εμπνευστούν νέες πολιτικές και συμπεριφορές ώστε να αμυνθούν απέναντι στη χειραγώγηση. Γιατί η επιρροή των ολιγαρχών της Big Tech δεν υπολογίζεται με βάση το μερίδιό τους στο ΑΕΠ ή στην απασχόληση όπου όντως δεν είναι πολύ μεγάλο όπως καθησυχαστικά βεβαιώνει ο Economist, αλλά στη δύναμη χειραγώγησης που διαθέτουν. Πόσω μάλλον που έχουμε μπει στην επόμενη φάση καθώς αναγγέλλονται νέα άλματα στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης, γεγονός που ήδη επιφέρει νέα όξυνση του επιχειρηματικού και γεωπολιτικού ανταγωνισμού για την ανάπτυξή της. Η Ευρώπη είναι απούσα από το παιχνίδι, κοιτάει την πλάτη της Κίνας που και αυτή κοιτάει την πλάτη της Αμερικής. Και μόνο η εικόνα γεννά ανησυχίες και αγωνίες. Ενας δημοκρατικός καπιταλισμός που γίνεται αυξανόμενα ολιγαρχικός αναμετράται με έναν κρατικό ολιγαρχικό καπιταλισμό, ενώ στο βάθος διακρίνεται και η ρωσική ολιγαρχία εν όπλοις. Σαν ένας κόσμος ολιγαρχών να σκιάζει τη δημοκρατία που δύο δεκαετίες πριν φαινόταν να εξαπλώνεται στον κόσμο φιλοδοξώντας να τον κατακτήσει. Θα μπορέσει η δημοκρατία να αντισταθεί και να ελέγξει τις ολιγαρχικές τάσεις του σημερινού καπιταλισμού; Θα βρει η Αμερική τον τρόπο να περιορίσει τις ζημιές που θα προκαλέσει η επικίνδυνη συμμαχία τραμπισμού και τεχνολογικής ολιγαρχίας; Θα μπορέσει η «Ευρώπη» που έχει ήδη χάσει το ψηφιακό τεχνολογικό τρένο να παίξει ρόλο στον δημοκρατικό έλεγχο της πορείας του;
Θα ήταν σαν μια αντιστροφή της Ιστορίας. Πράγματι, στον Μεσοπόλεμο, στην Αμερική και πάλι, αναδύθηκε μια νέα μορφή του καπιταλισμού, ο λεγόμενος φορντικός καπιταλισμός της μαζικής παραγωγής πάνω στον οποίο δομήθηκε βαθμηδόν η «μαζική κοινωνία». Και πάλι η μεσοπολεμική Ευρώπη που υστερούσε εισήγαγε το μοντέλο του φορντικoύ καπιταλισμού ακολουθώντας και μιμούμενη την προπορευόμενη Αμερική. Ενώ όμως η Αμερική οικοδόμησε επάνω του το ρουζβελτιανό δημοκρατικό κοινωνικό κράτος, η Ευρώπη χρειάστηκε τον φασισμό και τον σταλινισμό για να μπει στην εποχή του φορντικού καπιταλισμού.
Τώρα που διαμορφώνεται μια νεότερη μορφή καπιταλισμού, ο ψηφιακός καπιταλισμός με πρωταγωνιστή και πάλι την Αμερική όπου λαμβάνει ολιγαρχικά χαρακτηριστικά, θα μπορέσει η «Ευρώπη» που υστερεί και ακολουθεί να αντιστρέψει την προηγούμενη Ιστορία; Να βοηθήσει δηλαδή τη δημοκρατία να ελέγξει και πάλι τον καπιταλισμό. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η δυτική δημοκρατία, στην Αμερική και στην Ευρώπη, έχει πάψει πλέον να είναι βαρετή και αυτονόητη.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο