Νίκος Καββαδίας: Η ουράνια θάλασσα του ποιητή

Ο Αλντεμπαράν, τ’ άλφα του Κενταύρου, της τραμουντάνας τ’ άστρο, ο Σταυρός του Νότου, πορφυρόχρωμοι κομήτες και άλλα ουράνια σώματα κοσμούν τον ποιητικό ουρανό του Νίκου Καββαδία. Οχι μόνο τον ποιητικό, αλλά και τον αστρονομικό, τον σύντροφο και οδηγό στα μακρινά ταξίδια, ειδικά στη μη ψηφιακή εποχή που έζησε. Τότε ακόμα χρησιμοποιούνταν χάρτες, πυξίδες, εξάντες, διόπτρες και άλλα όργανα ναυσιπλοΐας όταν ήθελαν να προσδιορίσουν το στίγμα τους, να χαράξουν την πορεία, να υπολογίσουν τη θέση του ήλιου στον ουρανό. Οι αναφορές του Καββαδία σε αστρονομικά αντικείμενα και ορολογία πλοήγησης γίνονται με λόγο πρακτικό, αλλά ταυτόχρονα ευαίσθητο και ποιητικό.

Ακολουθεί σχολιασμός επιλεγμένων στίχων του ναυτικού ποιητή, οι οποίοι αναφέρονται στον ουρανό, τ’ αστέρια και τους αστερισμούς.

«Ξεχασμένο τ’ άστρο του Βορρά»

Πρόκειται για τον πολικό αστέρα, τον λαμπρότερο αστέρα της Μικρής Αρκτου, πολύ σημαντικό αστέρι στη ναυσιπλοΐα, καθώς μας δείχνει τον Βορρά και χρησιμεύει στον προσανατολισμό αυτών που ταξιδεύουν τη νύχτα. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους αστέρες, οι οποίοι φαίνεται να διαγράφουν κυκλικές τροχιές στην ουράνια σφαίρα, τον πολικό, καθώς τυχαίνει να βρίσκεται στην προέκταση του άξονα περιστροφής της Γης, τον βλέπουμε τα βράδια σχεδόν «ακίνητο» στον Βορρά.

Από την αρχαιότητα ήδη, οι ναυτικοί μπορούσαν να υπολογίσουν το γεωγραφικό τους πλάτος ανάλογα με τη θέση που παρατηρούσαν τον πολικό αστέρα στον ουρανό. Σε μικρά γεωγραφικά πλάτη, κοντά στον ισημερινό, ο πολικός αστέρας παρατηρείται χαμηλά στον ορίζοντα. Καθώς ταξιδεύουμε βορειότερα τον παρατηρούμε όλο και σε μεγαλύτερα ύψη στον ουρανό. Μια παρατήρηση η οποία οδήγησε τους αρχαίους αστρονόμους και παρατηρητές του ουρανού στην αντίληψη της σφαιρικότητας της Γης.

 

«Της τραμουντάνας τ’ άστρο»

Κι εδώ αναφέρεται στον πολικό αστέρα, καθώς η τραμουντάνα είναι ο βόρειος άνεμος (trans montania = από τα βουνά).

 

«κι ο Σταυρός του Νότου με τα στράλια»

«να φοβάσαι τ’ άστρα του Νοτιά»

«το σταυρωτό του Νότου αστέρι»

«τ’ άλφα του Κενταύρου μια νυχτιά

με το παλλινώριο πήρα κάτου».

Εδώ ο ποιητής αναφέρεται σε αστερισμούς και αστέρια του νοτίου ημισφαιρίου.

Ως αστερισμούς ορίζουμε σύνολα αστέρων τα οποία φανταζόμαστε ότι συγκροτούν συγκεκριμένα σχήματα και μορφές, καθώς τα παρατηρούμε να προβάλλονται στην ουράνια σφαίρα. Διαφορετικοί πολιτισμοί, ανάλογα με τις παραδόσεις και τους μύθους τους, ονομάτισαν τους αστερισμούς εμπνευσμένοι από κατορθώματα θνητών και θεών, άθλους και πράξεις ηρωικές, ιστορίες αγάπης και έρωτα.

Σήμερα, η Διεθνής Αστρονομική Ενωση (International Astronomical Union) επισήμως έχει θεσπίσει 88 αστερισμούς στον ουρανό, με την πλειονότητα αυτών του βορείου ημισφαιρίου να φέρουν ονόματα εμπνευσμένα από την ελληνική μυθολογία.

Εξι από τους αστερισμούς του ουρανού (Μικρή και Μεγάλη Αρκτος, Κηφέας, Κασσιόπη και Καμηλοπάρδαλη) είναι ορατοί κάθε βραδιά από το βόρειο ημισφαίριο της Γης και ονομάζονται αειφανείς. Δεκαέξι αστερισμοί δεν είναι ποτέ ορατοί από το βόρειο ημισφαίριο (αφανείς για παρατηρητές του βορείου ημισφαιρίου), ενώ οι υπόλοιποι εξήντα επτά (αμφιφανείς) είναι ορατοί αναλόγως του χρόνου παρατήρησης μέσα στο έτος.

Ο Σταυρός του Νότου είναι νότιος αστερισμός, χρήσιμος στην πλοήγηση, καθώς υποδεικνύει στους παρατηρητές τη θέση του νότιου ουράνιου πόλου. Ο αστερισμός του Κενταύρου βρίσκεται κοντά στον Σταυρό του Νότου. Ο δε άλφα του Κενταύρου είναι το λαμπερότερο αστέρι του συγκεκριμένου αστερισμού.

Στην Αστρονομία ως «άλφα» ορίζουμε τον λαμπερότερο αστέρα ενός αστερισμού. Για παράδειγμα, ο Πολικός αστέρας είναι ο άλφα της Μικρής Αρκτου και ο Αλντεμπαράν είναι ο άλφα του Ταύρου. Στους σύγχρονους αστρονομικούς χάρτες το γράμμα άλφα (α) της ελληνικής αλφαβήτου σημειώνεται δίπλα στο λαμπερότερο αστέρα ενός αστερισμού, το γράμμα (β) στον δεύτερο σε σειρά λαμπρότητας αστέρα, το (γ) στον τρίτο λαμπερότερο αστέρα κ.ο.κ.

Να σημειώσουμε επίσης ότι ο άλφα του Κενταύρου αποτελεί ένα από τα λαμπερότερα αστέρια του ουρανού, μετά τον Σείριο στο βόρειο ημισφαίριο και τον άλφα της Carina στο νότιο.

Τα δε «στράλια» που αναφέρει ο ποιητής, στη γλώσσα των ναυτικών είναι τα σχοινιά που δένονται στην πλώρη για να στερεώσουν τους ιστούς. Πιθανώς τα «στράλια» να σχετίζονται και με το νότιο σέλας (aurora australis), φαινόμενο που επίσης παρατηρείται στο νότιο ημισφαίριο και οφείλεται ουσιαστικά στην ύπαρξη του μαγνητικού πεδίου της Γης, την κίνηση φορτισμένων σωματιδίων σε αυτό και το φως που εκπέμπεται κατά την αλληλεπίδρασή τους με την ατμόσφαιρα.

«Βαμμένη. Να σε φέγγει κόκκινο φεγγάρι»

«Τη νύχτα οι ναύτες κυνηγάνε το φεγγάρι»

«ο καπετάνιος μας κοιτάζει το φεγγάρι

που ‘ναι θολό και κατακόκκινο σαν αίμα».

 

Το φεγγάρι το παρατηρούμε κόκκινο, όταν βρίσκεται χαμηλά στον ορίζοντα, είτε στην ανατολή, είτε στη δύση του. Το κόκκινο χρώμα οφείλεται στην ατμόσφαιρα της Γης η οποία σκεδάζει το φως που έρχεται από τη Σελήνη. Απορροφάται έτσι το κυανό χρώμα, ενώ το κόκκινο διαπερνά την ατμόσφαιρα και ο παρατηρητής βλέπει κόκκινο το φεγγάρι χαμηλά στον ορίζοντα. Το ίδιο ισχύει και για τον ήλιο στην ανατολή του και στο ηλιοβασίλεμα. Το μέγεθος και η πυκνότητα των σωματιδίων της ατμόσφαιρας (σκόνη, σωματίδια, ρύποι κ.ά.) καθορίζουν την ένταση του φαινομένου και τον χρωματισμό της Σελήνης στην ανατολή ή τη δύση της.

 

«Ο Αλτεμπαράν ψάχνει να βρει μες στα νερά

το παλινώριο που τον γέλασε δυο κάρτες»

Ο Αλντεμπαράν όπως προαναφέραμε είναι το λαμπερότερο αστέρι στον αστερισμό του Ταύρου. Πρόκειται για έναν κόκκινο γίγαντα, σε απόσταση περίπου 65 ετών φωτός από τη Γη.

Με αφορμή τους παραπάνω στίχους μπορούμε επίσης να σχολιάσουμε τον τρόπο που οι ναυτικοί υπολόγιζαν τις συντεταγμένες ενός αστέρα.

Για να προσδιορίσουμε τη θέση ενός αστέρα στην ουράνια σφαίρα χρησιμοποιούμε τις λεγόμενες οριζόντιες συντεταγμένες: το αζιμούθιο και το ύψος. Το αζιμούθιο μετράται με τη διόπτρα, ή το παλινώριο κατά τη ναυτική ορολογία. Το δε ύψος μετράται με τον εξάντα. Γνωρίζοντας τις συντεταγμένες ενός αστέρα, μπορούμε να υπολογίσουμε τις συντεταγμένες του τόπου που βρισκόμαστε, καθώς και να προσδιορίσουμε το σφάλμα μιας πυξίδας.

Η πυξίδα φέρει μια βελόνα που αντιλαμβάνεται το μαγνητικό πεδίο της Γης, καθώς και ένα ανεμολόγιο. Το ανεμολόγιο είναι ένας δίσκος που αναπαριστά τον ορίζοντα και η περιφέρειά του υποδιαιρείται σε 360^ο. Εχει δύο διαμέτρους κάθετες, τα άκρα των οποίων καθορίζουν τα σημεία του ορίζοντα: Βορρά, Νότο, Ανατολή και Δύση. Υπάρχουν τα ανεμολόγια πυξίδας και τα ανεμολόγια ναυτικού χάρτη που βρίσκονται τυπωμένα σε κάθε ναυτικό χάρτη. Η ναυτική πυξίδα ξεκίνησε αρχικά με τις 4 υποδιαιρέσεις (Β, Ν, Α και Δ) και στη συνέχεια προστέθηκαν οι ενδιάμεσες ενδείξεις (ΒΑ, ΒΔ, ΝΑ, ΝΔ).

Οι άνεμοι που αντιστοιχούν στις βασικές ενδείξεις του ναυτικού ανεμολογίου είναι οι: Μαΐστρος (ΒΔ), Λεβάντες (Α), Γαρμπής (ΝΔ), Πουνέντες (Δ), Γραίγος (ΒΑ), Σιρόκος (ΝΑ), Τραμουντάνα (Β) και Οστρια (Ν).

Στην Ευρώπη η ναυτική πυξίδα, καθώς εξελίχθηκε, απέκτησε κλίμακα 32 υποδιαιρέσεων. Οι «δυο κάρτες» στις οποίες αναφέρεται ο Νίκος Καββαδίας είναι δύο από τις υποδιαιρέσεις αυτές. Αυτό είναι και το σφάλμα της πυξίδας, με αποτέλεσμα, σύμφωνα με τον στίχο, να χάσει και ο Αλντεμπαράν τον προσανατολισμό του.

«Μα τα γαλόνια ξέφτισαν

και σχίστηκε η στολή,

τα ωραία του τα ρούχα επούλησε,

την πέτσινή του τσάντα,

κι ένα εργαλείον εκράτησε μοναχά, ναυτικό,

τ’ όργανο εκείνο που μετράν τον ήλιο,

τον εξάντα.

Η στενοχώρια και το αλκοόλ

δουλεύοντας σιγά,

μέρα τη μέρα σ’ ένα χαίνον χάσμα

τον ωθούσαν.

Τρελάθηκε.

Τον πείραζαν στους δρόμους τα παιδιά,

Κι οι ψείρες πάνω στα ξανθά του

γένια επερπατούσαν.

Οταν ο ήλιος φλόγιζε τον αττικό ουρανό,

αυτός με τον εξάντα του

στο χέρι εξεκινούσε,

το ύψος γοργά υπολόγιζε

σε μια μαούνα ορθός,

κι ύστερα αισχρά μουντζώνοντας

τον ήλιο, εβλαστημούσε.

Μα κάποια μέρα βλέποντας

με τ’ όργανο ψηλά,

έφυγε για το σκοτεινό λιμάνι

του θανάτου,

ενώ σιγά σαν πάντοτε,

φαιδρός και φλογερός,

ο ήλιος την κανονική διέσχιζε

τροχιά του».

 

Το ύψος του ήλιου, ή όποιου άλλου αστέρα, είναι η γωνία που τον παρατηρούμε πάνω από τον ορίζοντα. Το μετράμε με αρχή τον ορίζοντα του τόπου από 0^ο ως 90^ο βόρεια και από 0^ο ως 90^ο νότια, με τα ναυτικά όργανα του εξάντα και του οκτάντα, ο οποίος υπήρξε προγενέστερο όργανο. Και τα δύο όργανα μετρούν τη γωνία της προσπίπτουσας φωτεινής ακτίνας ενός αστέρα σε σχέση με τον ορίζοντα, με τον οκτάντα να μετρά μέχρι 90^ο γωνία και τον εξάντα έως 120^ο. Ο εξάντας εφευρέθηκε τον 18^ο αι. αντικαθιστώντας ένα παλαιότερο όργανο, τον αστρολάβο.

Ο γερμανός εμποροπλοίαρχος Χένρυ Φλέτσερ, όπως σημειώνει ο Νίκος Καββαδίας στην ποιητική του συλλογή Μαραμπού, εξόκειλε στον Ματαπά με το φορτηγό «Σχελδ», γιατί λόγω ομίχλης δεν μπόρεσε επί μέρες να κατεβάσει τον ήλιο με τον εξάντα. Τρελάθηκε και πέθανε στον Πειραιά από ηλίαση.

Στους παραπάνω στίχους διαβάζουμε για τον πλοίαρχο Φλέτσερ που υπολογίζει το ύψος του ήλιου με τον εξάντα. Ή στη γλώσσα των ναυτικών, «μετρά τον ήλιο» ή «κατεβάζει τον ήλιο». Μέσα από το έργο του Νίκου Καββαδία, ονειρεύομαι τον ουρανό του ποιητή απέραντο, γοητευτικό και μυστηριώδη. Τη μία ξάστερο και λαμπερό, την άλλη σκοτεινό και τρικυμιώδη. Σαν τη θάλασσα που αγάπησε. Την πολύμορφη και άγρια θάλασσα. Την παρήγορη και μελαγχολική. Τη θάλασσα του ουρανού και της γης που δυσκολεύεται ο ορίζοντας να διαχωρίσει.

 

«Μακριά, πολύ μακριά να ταξιδεύουμε,

κι ο ήλιος πάντα μόνους να μας βρίσκει»

 

«Τα βράδια, βάρδια κάνοντας,

θα λέγαμε

παράξενες στη γέφυρα ιστορίες

για τους αστερισμούς,

ή για τα κύματα,

για τους καιρούς, τις άπνοιες,

τις πορείες».

Η Φιόρη-Αναστασία Μεταλληνού είναι αστροφυσικός Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, εθνική συντονίστρια διάχυσης αστρονομίας της Διεθνούς Αστρονομικής Ενωσης