Bakü’nün ‘Yedi Güzel’i
Günün birinde Marağa hükümdarı Sultan Alaeddin Körpe Arslan’ın sarayından bir ulak Nizami Gencevi’nin yanına gelir ve ondan misk kokulu kalemini harekete geçirmesini ister. Derhal çalışmaya başlayan Nizami eskilerdeki güzel öyküleri, tüm padişah hikâyelerini okur ve kendinden öncekilerin hemen herşeyi kaleme aldıklarını görünce o güne kadar yazılanların dışında yeni şeyler söylemek ister. Gizli kalmış öyküleri araştırır, bütün kitapları okur, eline geçen her bir yazılı kağıt parçasını derleyip toplayıp dosyalar. “Bu kitap için yedi bin yılı süzdüm” diyen Gencevi Hamse’sinin dördüncü mesnevisi olan Yedi Güzel’i yazmaya başlar.
Bakü’ye doğru yol alırken Nizami Caddesi gezip görmeyi planladığım yerlerden biriydi. Ancak beş gün boyunca bu caddedeki evlerden birinde konaklayıp şehri tanımaya bu noktadan başlayacağımı ben de bilmiyordum. Açıkcası konaklama konusunda yaşadığım küçük bir aksilik beni şehrin en popüler destinasyonuna yönlendirmişti. Burası ilk bakışta mimarisiyle ön plana çıkan bir cadde. Binaların tamamı kum rengi taştan ve ağırlıklı olarak Avrupa üslupları (rönesans, barok) tercih edilerek inşa edilmiş. Zaten çoğu Çarlık ve Sovyet dönemlerinin bakiyesi. Mimarideki Avrupa vurgusunun başlıca iki nedeni var. Birincisi Çar I. Petro döneminde önce Petersburg’ta başlayan ardından tüm Rusya’ya yayılan Avrupai tarz mimariden Bakü’nün de payına düşeni alması. İkincisi 19. yüzyılda petrole dayalı zenginleşmeyle Avrupa’nın dış cephede süse ve gösterişe önem veren mimari anlayışının Bakü milyonerlerini de fazlaca etkilemesi.
CADDENİN ‘MUTLU NÜFUSU’
Dikkat çeken mimarisiyle Bakü’nün ‘vitrin’lerinden olan Nizami şehrin en hareketli mevkisi. Cadde boyunca aralarında Türkiye’den markaların da olduğu mağazalar, kafeler, fast food zincirleri dizili. Tıpkı burada olduğu gibi Bakü’nün genelinde sokakların genişliği ve temizliği konusu zaten dillere destan. Ancak bir kıyas yapacak olursam benim gezip gördüğüm yerler arasında en temiz şehir açık ara hâlâ Nahçıvan. Caddenin yabancı nüfusu ağırlıklı olarak Rusya’dan, Türkiye’den, Hindistan’an ve Suudi Arabistan’dan. Gündüz daha ziyade yabancıların adımladığı sokaklara mesai saatinin bitmesiyle şehrin ev sahipleri de ekleniyor ve her yönden akan kalabalık geç saatlere kadar vaktini Nizami’nin ‘mutlu nüfusunun’ bir parçası olarak geçiriyor.
AVRUPALI HİSSETMEK
Halk arasında Torgoyava olarak da adlandırılan Çeşmeler Meydanı, caddenin araç trafiğe kapalı kısmı. Adını meydanın görselliğini arttırıp serinlemesine katkı sunan bir dizi fıskıyeli havuzdan alıyor. Nizami Caddesi’nde mimari bir yana gerek peyzajla, gerek vitrinlerle Bakü için sıklıkla yapılan “Kendinizi bir Avrupa şehrinde geziyormuş gibi hissediyorsunuz” yorumundaki hissiyatı arttırmak için özel bir gayrete girildiği de aşikâr. Ancak meydanın sonuna geldiğinizde üzerindeki abası elindeki rulo halindeki kağıtlarıyla bakışlarını kendi adını taşıyan edebiyat müzesine yönlendirmiş devasa bir heykel, bu hissiyatı keskin bir şekilde ‘öze’ döndürüyor.
Edebiyat Müzesi’ne yönelmiş keskin bakışlar 12. yüzyılda Gence’de doğan ünlü şair ve düşünür Nizami Gencevi’ye ait. Tıpkı adının verildiği bu cadde gibi Azerbaycan Edebiyat Müzesi de onun ismini taşıyor. Zaten Edebiyat Müzesi’nin temeli 1940’lı yıllarda Gencevi’nin doğumunun 800. yıldönümü dolayısıyla bir hatıra müzesi oluşturma fikriyle atılmış. Sonrasında Azerbaycan’ın önde gelen şairlerinin, yazarlarının, düşünürlerinin adına peyderpey sergi salonları açılmış. Müzede Gencevi’nin yanı sıra Şirvani, Fuzuli, Nesimi, Mirza Ali Ekber Sabir, Hüseyin Cavid, Bahtiyar Vahapzade gibi Azerbaycan’ın geçmişten günümüze birçok yazarına ait kitap, fotoğraf, belge ve kişisel eşya sergileniyor. Müze gezimiz sırasında bize bir rehber eşlik ediyor. Sergilenen her bir parçayla ilgili detaylı sunum yapan ve her sorumu dikkatlice cevaplayan rehberimiz sıra Nizami Gencevi’nin salonuna geldiğinde “O öyle büyük bir ustaydı ki, onun eserleri yüzyıllardır bizim için bir okul, bir kaynak oldu. Azerbaycan’ı gezerken buna şahit olacaksınız“ diyor.
ŞEHRİN MOTİFLERİ
Gerçekten de Edebiyat Müzesi’nden çıktıktan sonra gezdiğim hemen her yerde şehre serpiştirilen ‘Nizami motiflerini’ daha net görmeye başladım. Özellikle Yedi Güzel (Heft Peyker)’e bol bol atıf yapılmış. Öyle ki şayet okumadıysanız şehir size bu kitabı satın aldırıp okutturuyor.
Nizami Gencevi, Hamse adıyla bilinen beş meşhur eseri dünya edebiyatına miras bırakmış bir isim. Hamse’nin ilk eseri Sırlar Hazinesi’ni 1174 yılında yazan Gencevi, ardından 1180’de Hüsrev ve Şirin, 1188’de Leyla ve Mecnun, 1196’da Yedi Güzel ve 1197’de İskendername’yi kaleme almış.
Yedi Güzel, Hamse’nin dördüncü manzumesi. Konusu Sasani hükümdarı V. Behram’ın hayatıyla alakalı. Behram Gür’ün av eğlenceleri, evlilik hayatı, yedi renkli kasrına yedi ülkenin güzelini getirmesi ve onların anlattığı ibretlik hikâyelerin yer aldığı eser boyunca Gencevi aslında ‘insanın kendisini idrak etme’ sürecini işliyor.
YÜZ YIL SONRA SORSAN O HARDADIR
Bakü’nün turistik güzergahı boyunca ilerlerken, Gencevi’nin ismini taşıyan müze, cadde, okul ve parklar bir yana metro istasyonlarından birinin baştan sona Hamse’den sahnelerle şekillenmiş mozaik tablolarla döşendiğini, fünikülerin önündeki Azneft Meydanı’nda Behram’ın ejderhayı öldürürken betimleyen heykelini, Minyatür Kitap Müzesi’ndeki mini kitabını, Halı Müzesi’nde Leyla ve Mecnun’un hikâyesinin ilmek ilmek nasıl dokunduğunu, Kukla Tiyatrosu’nun sahnesindeki ve tarihi bir evin duvarını süsleyen minyatürlerdeki kahramanları benim bu şehirde Nizami Gencevi’den yakalayabildiklerim.
Bakü, Gencevi’nin mirasının yüzyıllardır güncelliğini koruduğu ve sanatçıların ondan aldıkları motiflerle kendi eserlerini güzelleştirip süslemeye devam ettiği bir şehir. Zaten usta şair de bunu öngörmüş olmalı ki:
“…Yüzyıl sonra sorsan bes o hardadır
Her beyti seslener. Burda, burdadır” diyerek seslenmiş bizlere.