Әбу Насыр Әль-фараби
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ www.kaznu.kz студенті Еркін Ы., аға оқытушы Тунгатова Ұ.А.
Әбу насыр Әл-Фараби тұлғасы
Біздің бугінгі алып отырған тақырыбымызтолық аты Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Узлағ ибн Тархан әл-Фараби ат-Түркі – ұлыойшыл туралы болмак, ол ғалым, энциклопедист, Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз атанғанболатын. Әл-Фарабидің толық аты-жөні осылайболып келеді. Әл-Фараби 870 жылы ЖібекЖолының маңызды орталықтарының бірі болғанОтырар қаласының маңында дүниеге келгенболатын. Біздің айтқымыз келгені Әл-Фарабидіңәлем өркениетінде алар орнына тоқталмас бұрын, ғылымдағы әл-Фарабиге қатысты түрлікөзқарастарға тоқтала кетейік. Кейбір еуропашылғалымдар “Әл-Фараби ешқандай жаңалық ашқанжоқ, ол тек Платон мен Аристотельдің мұраларыннасихаттап, түсіндіріп келді” – деп есептейді. Антика дәуіріндегі ғұлама ойшылдар Платон мен Аристотель – бүкіләлемдік мәдениеттің еңжоғарғы шыңы. Әл-Фарабидің осы антикалықмұраны игеріп, оны араб-мұсылман мәдениетініңгүлденуіне жұмсап, үлкен екі жаңалық ашқан болатын. Барлығымызға мәлім, әл-Фараби өмірсүрген уақыт айрықша кезең ретінде аталады. Отырар өлкесінде әл-Фарабиге дейін ойшылдарөте көп болса, оның өз заманында да ғұламалар аз болмағанын білеміз. Ол жастайынан туған өлкесінде білім алып, бүкіл казак еліне танымал Отырар кітапханасында отырып, шаң басқан қолжазбаларды ақтарып, көз майын тауысып, талмай кітап оқып, оқу-білімге ерте құмартқан болатын. Отырар кітапханасына алыс-жақынелдерден керуенмен сан түрлі кітаптар ағылыпкеліп жататын сол кітаптардың барін окып шыкпасада 90-95% окыган. Әл-Фараби өмірсүрген IX-X ғасырларда Отырар өркениетіндерухани мұра жоғары бағаланған. Араб-Мысырәлемінде Александрия кітапханасының шоқтығыөте биік болған. Біріншіден айтатын болсақ ол-әлем мойындаған философ, Платон мен Аристотельдің еңбектерін шығыс, араб-мұсылманәлеміне таратқан үлкен ғұлама. Екіншіден айтсақ әл-Фараби – үлкен ғалым. Әл-Фарабидіңфилософиялық көзқарасы өте күрделі. Оны бірсөзбен айтып шығу мүмкін емес. Әл-Фарабидіңкөзқарасында диалектика да, таным теориясы да, ғылыми рационализм де бар. Әл-Фараби ислам өркениетіне өлшеусіз үлес қосқан. Сондықтан әл-Фарабидің дүниетанымы туралы айтқанда оны материалист, болмаса идеалист немесе атеист депайтуға болмайды. Ол белгілі бір ғылымакадемиясы тәрізді. Әл-Фарабидің мұрасығылымның әр түрлі саласына қатыстыеңбектерден тұрады. Сондықтан да ол – әлемдікдеңгейдегі философ, ойшыл. Әл-Фарабидүниетанымының қайнар көзі өте тереңде. Себебі, қазақ даласында оған дейін де ғұламаойшылдар көп болған. Мысалы, гректердіөнерімен тәнті еткен, аузымен құс тістеген шешенАнахарсистің өзі бір төбе болса, Тоқсары, Тоныкөк, қобызымен кең дүниені күңіренткенҚорқыт Ата және басқа да ойшыл данышпандарболған. Осының бәрі – ғұлама ғалымның бастауалған қайнар көздері. Әл-Фарабидің ашқан еңүлкен жаңалығы айтатын болсақ – антикалықмұра мен исламды біріктіре мәдениет жасауындаболып табылады. Сондықтан әл-Фарабидіңқайнар көздерін айтқанда міндетті түрде тек шығыс пен батыс, гректің ғана емес, оныңқазақтың құнарлы топырағынан түлеп ұшып, Отырар өркениетінен нәр алғанын ұмытпауымызкерек екенин білеміз. Әл-Фараби араб елінде атышығып, «Шығыстың Аристотелі» атанып, артында мол мұра қалдырған айтып өтсек болады.Сөйтіп сексен жасқа келгенде өмірменқоштасады. Ол: “Мен Қыпшақ елінен ешқандайатақ-даңқ іздеп келген жоқпын. Мен білім іздепкелдім, сол білімді араб елінен таптым, бірақменің Қыпшақ еліне сүйіспеншілігім шексіз”,- деп өзінің туған жерге деген сағынышын өлеңгетүсірген. Орта ғасырда энциклопедияшыоқымысты әл-Фарабидей ғалым болмаған. 1980 жылдардан бастап фарабитану атты жаңа бағытпайда болды. Әлемдік және отандық фарабитанудеген бар. Әл-Фараби шетелге емес, тәуелсізеліміздің мемлекеттік мүддесі мен ұлттықұстанымы үшін қызмет етуі керек. Сондықтан әл-Фарабидің ғылыми – философиялық мұрасынөзіміз ғана біліп қоймайбнкіл әлем, жас ұрпақтыңсанасына сіңіруіміз қажет. Әл-Фарабидің мұрасы, әл-Фараби әлемі туралы білетініміз аз. Оныңқұпиясы әлі толық ашылған жоқ. Ол- әлемхалықтарын біріктіретін тұлға болып...