Мухтар Магауин: Казактын чыгаан айдыңы дүйнө салды
Акыркы жылдары АКШда байырлап жаткан казак эл жазуучусу Мухтар Магауин бейшембиде дүйнөдөн кайтты. Аны акыркы сапарга узатуу зыйнаты ишембиде (11-январда) өткөрүлмөкчү. Тынчтыкбек Чоротегин маркум айдыңды эскерет.
Казак элинин көрүнүктүү жазуучусу, илимпозу жана публицисти эле
Шум ажал Мухтар агайыбызды 85 жашка чыгаарына үч аптадай калганда алып кетти. Боордош казак элинин дагы бир мээнеткеч аксакалы түбөлүк дүйнөгө, казактар айткандай, меңгүлүккө сапар алганын соңку кабарлардан окуп, терең кайгырып турабыз.
Мухтар Мукан уулу Магауин (казакча Мұхтар Мұқанұлы Мағауин; 02.2.1940 – 09.1.2025) агабыз орто кылымдардагы жана жаңы доордогу казак фольклордук мурасынын дыңын казган саамалыкчыл окумуштуу, казак тарыхынын ар кыл барактарын адабиятчынын көзү менен изилдеген жана романдарында чагылдырган таланттуу жазуучу, ошондой эле, заманбап Казакстандын саясий турмушу жаатында эч тайманбастан өз пикирин ачык айта алган чыгаан публицист жана коомдук ишмер катары таанымал эле.
Ал – филология илимдеринин доктору даражасына ээ болгон, Казак ССР Мамлекеттик сыйлыгын (1984) алган жана эгемен Казакстандын эл жазуучусу (1996) наамына жана башка сыйлыктарга татыган.
Кыска өмүр таржымакалы
Мухтар ага 1940-жылы 2-февралда Казакстандын Семей облусуна караштуу Чубар-Тоо (Шұбартау) ооданында Баршатас айылында туулган. (Бул оодан 1963-жылы Аягөз ооданына кошулган).
Теги – казактын абак керей уруусунун жастабан уругунан болот.
Ал 1962-жылы Алматы шаарындагы Казак мамлекеттик университетинин (азыркы Фараби атындагы Казак улуттук университети) филология факультетинин казак бөлүмүн, 1965-жылы андагы аспирантураны аяктаган.
Эмгек жолун 1965-жылы баштаган жаш айдың “Казак адабияты” («Қазақ әдебиеті») гезитинин сын бөлүмүн жетектеп турган.
1967–1971-жылдары М.Магауин “Жазушы” басмасында башкы редактордун орун басары, Казак ССР Илимдер академиясынын Мухтар Ауэзов атындагы Адабият жана көркөм өнөр институтунда улук илимий кызматкер болуп иштеп турду.
Ал Маскөөдөгү Максим Горький атындагы Дүйнөлүк адабият институтунда казак фольклорунун жана казак адабиятынын тарыхы боюнча дарстар да окуган.
1976-жылдан тартып ал Абай атындагы Казак педагогика институтынын казак адабияты кафедрасынын доценти блуп иштеген.
1983–1984-жылдары ал эркин чыгармачылык менен алектенген.
1984–1986-жылдары ал “Жазушы” басмасында башкы редактор болгон.
1987-жылы ал кайрадан эркин чыгармачылыкка өткөн.
1988-жылдан тартып ал “Жулдыз” адабий журналынын башкы редактору кызматын бир канча убакыт аркалагандыгы да маалым.
М.Магауин XXI кылымдын нөлүнчү жылдарында (2007-жылдан деп да айтылат) Казакстандан Чехияга көчүп келип, ал кезде “Азаттыктын” Казак кызматын жтектеп турган уулу Эдиге Магауин (Едіге Мағауин) менен туруп калды.
Жаңы кылымдын онунчу эылдарынын ичинде ал Түркияда да бир аз байырлап, кийинчерээк АКШга көчүп кетти.
Уулу Эдиге Магауин “Фейсбук” аркылуу маалымдагандай, Мухтар агайыбыз "АКШнын Мэриленд штатындагы үйүндө, бала-чакасынын курчоосунда, 2025-жылдын 9-январында жергиликтүү убакыт боюнча 19:55те (Казакстан убактысы боюнча 10-январда таңкы саат 05:55те)" дүйнө салды.
Маркумду акыркы сапарга узатуу зыйнаты 11-январда Мэриленд жергесинде өткөрүлөөрү маалымдалды.
Чыгармачыл ишмердиги. “Беш кылым ырдайт”
Мухтар Магауин чыгармаларын 1959-жылдан тартып жарыялай баштаган.
Жалпы казак улуту Мухтар аганы оболу адабият таануучу, фолклор таануучу илимпоз катары кеңири тааныды.
Асыресе Мухтар Магауин калемдеши Мардан Байдилдаев менен бирдикте түзгөн “Беш кылым ырдайт” (“Бес ғасыр жырлайды”) деп аталган антологиялык жыйнак өз заманы үчүн дың бузган эмгек болуп калган.
Алгач бул антология үч томдук жыйнак катары “Жазушы” басмасынан 1984-жылы чыккан.
Биринчи томго Асан Кайгыдан (Асан қайғы; XV кылым) Махамбет Өтемис уулуна (1804–1846) чейинки атактуу төкмө акындардын жана ойчулдардын мурастарынан үзүндүлөр киргизилген.
Албетте, мындагы Асан Кайгы — XIV–XV кылымдарда Алтын Ордого караштуу бир катар элдерде (кыргыз, казак, каракалпак, ногой) орток ойчул, акылман, сынчы, гуманист-философ акын эле.
Жыйнактын экинчи томуна Кобылан Бөрибай уулунан (1760–1840) Акан Сери Корамса уулуна (1843–1913) чейинки акындардын, үчүнчү томуна Абай Кунанбай уулунан (1845–1904) тартып Султанмахмут Торайгыр уулуна (1893–1920) чейинки даңазалуу төкмө жана жазгыч акындардын көөнөргүс чыгармаларынан өрнөктөр киргизилген.
Жарыялангандардын арасында теги кыргыз, бирок казак акыны болуп калган Жөжө Каржообай уулу (Шөже Қаржаубайұлы; 1808–1895) калтырган мурастын өрнөктөрүнө да орун берилген.
Айтмакчы, Чокон Валиханов 1864-жылы 5-мартта Омбу шаарындагы өз батиринде акын Жөжөнүн айтуусундагы “Козу Көрпөч – Баян сулуу” (“Қозы Көрпеш — Баян сұлу”) дастанынын мыкты вариантын жазып алып, Жөжөнүн акындык чеберчилигине өтө жогору баа берген.
“Беш кылым ырдайт” (“Бес ғасыр жырлайды”) жыйнагы алиги “Жазушы” басмасынан 1989-жылы эки томдук болуп кайра жарыяланган.
Мухтар Магауин бир катар повесттерин жарыялаган соң, калеми такшалган маалда, 1971-жылы "Көк мунар" (Көкмұнар) аттуу туңгуч романын жарыкка чыгарган.
Советтик Казакстанда жаңыдан таанылып келе жаткан окумуштуу жана жазуучунун орто кылымдардагы жана жаңы доордогу казак поэзиясынын көөнөргүс мурасы тууралуу иликтөөлөрү чет өлкөлөргө да дайын болгон.
Маселен, 1973-жылы белгилүү совет таануучу Эдуард Олворс (Edward Allworth) мырзанын редактордугу астында чыккан "Советтик Борбордук Азиядагы улут маселеси" аттуу жыйнакта Мухтар Магауин өзгөчө сөзгө алынган.
Арийне, совет таануучунун китебинин калыс баасы советтик цензорлор тарабынан Магауинге "улутчул" жардыгын тагууга, аны тымызын “кара тизмеге” алууга кошумча шылтоо болгон.
Бул көмүскө кара тизме Казакстанда эгемендик заманында гана ачыкталган.
Чыңгыз хан тууралуу төрт томдук
2002-жылы Алматыдагы “Каганат” (“Қағанат”) басмасынан М.Магауиндин он үч томдук чыгармалар жыйнагы жарык көргөн.
2020-жылы АКШнын Мэриленд штатындагы Magauin Publishing басмасы жазуучунун толук чыгармалар жыйнагын жыйырма беш томдук кылып жарыялаган.
2024-жылы Казакстанда “Касым” (“Қасым”) басма үйү М.Магауиндин жыйырма алты томдук толук чыгармалар жыйнагын жарыкка чыгарды.
Анын көптөгөн чыгармалары орус жана башка чет тилдерге которулган жана жарыяланган.
Мухтар Магауин агабыздын өмүрдүк эмгектеринин бири – “Чыңгыз хан” (“Шыңғыс хан”) романы. Ал 2011–2016-жылдары Алматы шаарында 4 китеп болуп жарык көргөн.
Бул чыгарманы жаратуу маалында Мухтар агабыз бизден өтүнүп, Кыргызстандан дагы бир катар илимий эмгектерди алдырганы эсте.
Албетте, тарыхый булактардын маалыматтары мол камтылган бул эмгек маркум агайыбыздын казак эли үчүн таберик чыгармасы болуп калды. Анда Ички жана Борбордук Азиядагы көчмөндөр циввилизациясына калыс баа берүү чакырыгы камтылган.
“Биздин “Чыңгыз хан” – тарыхый көркөм чыгарма эмес, илимий иликтөө да эмес. Ар тараптуу, даректүү баян” (“Біздің «Шыңғыс хан» – тарихи көркем шығарма емес, ғылыми зерттеу де емес. Толымды, деректі хикая”), – деп М.Магауин өзү айрыкча эскерте кеткен.
Ошол эле учурда чыгаан казак жазуучусунун Чыңгыз хандын теги жаатындагы аны түрктөштүрүү далаалатына биз азыр дагы макул эмеспиз.
М.Магауин агай: “Чындыгында, Чыңгыз хандын тарыхы биринчи кезекте түрк элдеринин тарыхы болгон. Анын ичинде ал эзелки казак тарыхынын нагыз доорлорунун бирине жатат” (“Шын мәнісінде Шыңғыс хан тарихы – ең алдымен түрік халықтарының тарихы болатын. Оның ішінде ежелгі қазақ тарихының ең толымды кезеңдерінің бірі”), – деген сыпаттамасын берген.
Албетте, Чыңгыз хандын сулалесинин (династиясынын) өкүлдөрүнүн Алтын Ордодо кыпчакташып кеткен урпактарынын кийинчерээк казак, татар, ногой сыяктуу тектеш калктарга жуурулушкандыгын эч ким танбайт.
Бирок казак улутунун келип чыгышы үчүн Чыңгыз хандын чапкынына чейинки бир канча эртерээк кылымдардагы кыпчактардын жана башка түрк элдеринин этностук компонент катары башкы ролун четке кага албайбыз.
Кыпчак талаадагы дал ошол этностор XIII–XIV кылымдарда монгол тилдүү баскынчыларды өздөрүнө жуурулуштуруп алышкан.
Бул кайчы пикирди айтуу менен бирге, маркум Мухтар агабызды өзгөчө урматтаарымды баса белгилегим келет.
Элеси түбөлүк эсте калат
Мээнеткеч Мухтар Магауин агабыз жаш муундарды жана башка замандаштарды тарыхка, маданий мураска карата өз алдынча ой жүгүртүүгө жана өз алдынча бүтүм чыгарууга чакырган.
Анын көркөм чыгармалары да, даректүү маалыматтары да XX кылымдын акыркы үчилтиги – XXI кылымдын алгачкы чейрегиндеги казак адабияты жана фольклор таануусу үчүн көөнөргүс из калтырган жаратмандык ишмердиктин мөмөсү болуп саналат.
Ал ар кандай себептерден улам чет өлкөлөрдө жашап калса да, ар бир айдың жүрөгүнүн ар бир кагышын Атажуртка арноого жарамдуу боло алаарын өз тагдыры менен тастыктады.
Мухтар агай өз өлкөсүндөгү бийликтер тарабынан кетирилген кээ бир калпыстыктар үчүн бийлик ээлерин ачык сындоодон эч качан тайсалдаган эмес. Маселен, ал 2011-жылдагы Жаңы-Өзөн (Жаңаөзен) окуясындагы бийлик саясатын катуу сындаган жазуучулардын бири болгон. Мындайча айтканда, ал көшөкөр “дүжүр чалдын” кебетесине түшкөн эмес эле.
Чынында да азыркы Казакстандын мамлекет башчысы Касым-Жомарт Токаев мырзанын маркум Мухтар Магауиндин дүйнөдөн кайткандыгына байланыштуу жазуучунун үй-бүлөсүнө жана жакындарына көңүл айтканын окуп, абдан ыраазы болдум.
Демек, маркумдун Атажуртунда карапайым калайыктан тартып жогорку бийлик сересиндегилерге чейин анын кадырын жана чыгармачыл мурасынын наркын дурус баалашат экен.
Мухтар агай менен Прага шаарында уулу Эдигенин үйүндө, биздикинде жана башка жайларда көп ирет чер жаза баарлашкан элек.
Мухтар агайыбыздын байбичеси, өзгөчө мээримдүү Бакытжамал (Бақытжамал) эжекебиз да казактын салтын-наркын мыкты билген жаншерик катары өз күйөөсүнө опол тоодой жөлөк болуп келди. Жубайлар төрт уул, эки кыздуу, небере-чөбөрөлүү болушту. Мухтар агайыбыз менен Бакытжамал эжекебиз Чехиядан көчкөнгө чейин Прагадагы түрк тектүү айдыңдардын аксакалы, алардын төрүнүн көркү болушту.
Маркум Мухтар агайыбыздын жалпы үй-бүлөсүнө, жакындарына, мүлдө казак адабиятчы жана айдың журтуна терең кайгыруу менен көңүл айтабыз.
Мухтар Магауин агайыбыз эми эстутумда калчу жаңы, түбөлүк өмүрүн баштады.
Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.