"Axborot kodeksi" so‘z erkinligiga tahdidmi?
Yangi “Axborot kodeksi” O‘zbekiston hukumati Yagona portaliga 29-dekabrga qadar muhokamaga qo‘yilgan.
Kodeks bilan axborotga oid masalalar, jumladan ommaviy axborot vositalari to‘g‘risidagi, axborot olish kafolatlari va erkinligi to‘g‘risidagi, jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g‘risidagi hamda bolalarni ularning sog‘lig‘iga zarar yetkazuvchi axborotdan himoya qilish to‘g‘risidagi jami sakkizta amaldagi qonunni birlashtirish ko‘zda tutilgan.
O‘zbekiston prezidenti administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi tomonidan hozirlangan Axborot kodeksi joriy yilning 14- dekabr kuni “Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portali”da muhokamaga qo‘yildi.
Hozirga qadar 63 kishi qonun loyihasiga o‘z fikrini bildirgan.
“Konstitutsiyaga zid. Diktatura uchun poydevor”
Kodeksning haqqoniy bo‘lmagan axborot uchun uning manbai va muallifi qonunda belgilangan tartibda javobgar bo‘lishi haqidagi 8-moddasi va axborotni berganlik uchun tomonlarning kelishuviga muvofiq haq olinishi nazarda tutilgan axborot olish tartibi haqidagi 10-moddasi ko‘plab e’tirozga sabab bo‘lmoqda.
“8-10-moddalar Konstitutsiyaga zid. Xullas ushbu qonunning 8 va 10-moddalarini Konstitutsiyaga zidligi, so‘z erkinligini bo‘g‘ishi va xalq manfaatlariga to‘g‘ri kelmasligi sababli, qonunning ushbu moddalarini olib tashlashingizni so‘raymiz. Agar bu qonun shundayligicha qabul qilinsa, erkin fikr shu bilan yo‘qoladi. Qaysidir jurnalist, bloger yoki boshqa shu ishga aloqador shaxs axborot olishini pullik qilib qo‘yish bu o‘taketgan be’manilikdir. Dunyoning hech bir mamlakatida bunday axmoqona qonun qabul qilinmagan. Shuning uchun ushbu qonunning 8 va 10-moddalarini olib tashlash kerak, yoki xalq manfaatlariga mos boshqa matn bilan to‘ldirish kerak. Bo‘lmasa bu qonunning hayotga tadbiq qilishning umuman keragi yo‘q. Yer sotdik, gaz,neftlarni sotdik yoki tekinga berib yubordik, sotilmagan nima qoldi o‘zi?.
Yanada aniqroq qiladigan bo‘lsak, AOKA Rossiya Federatsiyasining feyklar to‘g‘risidagi qonunidan ilhom olgan ko‘rinadi. Jamiyatni fikr bildirish, axborot olish va tarqatishini cheklab hech qachon rivojlanishga erishib bo‘lmaydi. Sizlarga faqat repressiv qonunlar bo‘lsa, jamiyatni og‘zini yopish bo‘lsa bo‘ldi. Qachon "odam" bo‘lasizlar? - deya kodeks loyihasi ostiga o‘z fikrini yozib qoldirgan Farhod Umarov ismli shaxs.
Muslim Shodmonov ismli boshqa bir shaxs: "kodeksning 8 va 10-moddalari o‘zgartirilishi yoki olib tashlanishi kerak. Moddalarning bu xolicha qoldirilishi bugungi va kelajakdagi diktatura uchun poydevor bo‘ladi deb hisoblayman”, - deb fikr bildirgan.
“AOKA kodeks loyihasini qaytarib olishi shart!”
Bundan oldin Nyu-Yorkdagi “Xyuman Rayts Uotch” inson huquqlari tashkiloti o‘zbek rasmiylarini Axborot kodeksi loyihasini qaytarib olishga chaqirgandi.
“Qonun chiqaruvchilar mazkur qonun loyihasini, fikr erkinligi hamda diskriminatsiyaga yo‘l qo‘ymaslik tamoyili uchun jiddiy oqibatlar yuzaga kelishini e’tiborga olmasdan, qabul qilishga shoshmasliklari lozim. Uni ko‘rib chiqishga kirishishdan avval deputatlar hujjatning inson huquqlari bo‘yicha xalqaro me’yorlarga to‘liq muvofiq kelishiga amin bo‘lishlari kerak”, deydi HRWning Markaziy Osiyo bo‘yicha katta tadqiqotchisi Mira Ritman.
“Loyihada taklif etilayotgan “bir jinsli shaxslar o‘rtasidagi g‘ayritabiiy munosabatlar propagandasi”ni taqiqlash to‘g‘risidagi diskriminatsion moddalar O‘zbekistonda LGBTga mansub kishilar duch kelayotgan diskriminatsiya va stigmatizatsiyaning yanada kuchayib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, bu moddalar kodeksdan chiqarib tashlanishi kerak”, deyilgan HRW bayonotida.
Huquq faollari kodeksda ko‘zda tutilgan har qanaqa cheklovning zarurati asoslangan hamda inson huquqlariga oid xalqaro me’yorlar talabiga muvofiq bo‘lishiga e’tibor qaratishi lozimligini ta’kidlaydilar.
HRW bu kabi muhim hujjat muhokamasi uchun ikki haftalik muddat ajratilishi yetarli emasligiga ham e’tibor qaratganlar va O‘zbekistonning xalqaro majburiyatlari borligini eslatgan.
Mira Rittmanga ko‘ra, o‘zbekistonlik qonun chiqaruvchilar mazkur Axborot kodeksi jurnalistlar va boshqa odamlar huquqlari himoyasini ta’minlashi lozimligini yodda tutishlari kerak.
“Kodeks loyihasidan inson haqlariga zid keluvchi me’yorlarni chiqarib tashlash va so‘z erkinligini himoya qilish uchun hali ham kech emas”, degan HRW vakilasi.
So‘z erkinligiga tahdid solishi mumkin qonunlar
O‘zbekistonda “So‘z erkinligi haqida so‘z” kitobi muallifi, taniqli jurnalist Karim Bahriyevning Ozodlik bilan suhbatda aytishicha, muhokamaga qo‘yilgan Axborot kodeksi aslida matbuot haqidagi amaldagi qonunlarning to‘plami xolos.
“Men tanishib chiqdim. Hamma eski qonunlarni to‘plab bitta kodeks qilishgan. Biz shu eski qonunlarni takomillashtirish kerak, kamchiliklarini tuzatish kerak deb taklif kiritsak bular, shularni hammasini jamlab qo‘yaqolishgan. Kamchiliklar turibdi. Rossiyada, Qozog‘istonda Axborot kodeksi qilishibdi, bizda ham qilamiz, deb qilinayotgan ish. O‘ylaymanki, uni bu xolida qabul qilishmaydi”, - deydi Karim Bahriyev.
Kanadada yashovi o‘zbek jurnalisti, “Negativ” kanali bosh muharriri Ulug‘bek Haydarov fikricha, O‘zbekistonda so‘z erkinligini ta’minlash uchun mamlakat Konstitutsiyasiga amal qilinsa kifoya.
“O‘zbekistonda senzura yo‘q deb mamlakat Konstitutsiyasida aniq-tiniq qilib yozib qo‘yilgan.Yana shu Konstitutsiyaning 29-moddasida har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega, har kim o‘zi istagan axborotni izlash olish va uni tarqatish huquqiga ega, deyilgan. Bosh qonunda shunday yozilgan ekan yana qanaqadir Axborot kodeksi yaratish kimga kerak bo‘ldi ekan. O‘zbekistonda hech kim bo‘ysunmaydigan bosh qonunda shunday belgilab qo‘yilgan. Matbuot erkinligi esa amaldorlarga kerak emas. Chunki, matbuot erkin bo‘lsa amaldorlarning cho‘ntagidan baraka qochadi”, deydi Ulug‘bek Haydarov.
“Ezgulik” inson huquqlari jamiyati raisi, jurnalist Abdurahmon Tashanov Ozodlik bilan suhbatda matbuotga oid har qanday qonun so‘z erkinligiga tahdid solishi mumkin deydi.
”Ayrim rivojlangan mamlakatlarda matbuot haqida hech qanday qonun hujjatlari mavjud emas. Ular har qanday qonun so‘z erkinligiga tahdid solishi mumkin, deyishadi. Ammo O‘zbekistonda so‘z erkinligini himoyalashga qaratilgan 12 ta qonun va boshqa qonun hujjatlari mavjud. Hatto yaqinda Axborot Kodeksi ham umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. Kodeksda deyarli yangi gap yo‘q. Avvalgi qonunlar majmuasidek ko‘rindi menga. Ayni kunlarda shuurimda Bismarkning gaplari aylanib qolgan: “Yomon qonunlar va yaxshi amaldorlar bilan davlatni boshqarsa bo‘ladi. Ammo amaldor yomon bo‘lsa, eng yaxshi qonunlar ham yordam bermaydi”, - deydi Tashanov.
Kanadada yashovchi sobiq jurnalist Bahtiyor Shohnazar kodeks loyihasida blogerlar professional jurnalistlar bilan teng ko‘rilmagani uning jiddiy kamchiligi ekani haqida fikr bildiradi.
Hujjat muhokamasi 29-dekabr kuni nihoyasiga yetishi ma’lum qilingan.
Kodeks yuzasidan bildirilayotgan tanqidlarga munosabat olish uchun Ozodlik O‘zbekiston prezidenti administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi matbuot kotibi Azamat Akabirovga bog‘lanishga harakat qildi. Lekin, AOKA saytida keltirilgan uning telefon raqamiga kun davomida bog‘lanib bo‘lmadi.