Dokumentet e “mbyllura” publike

Për të marrë një informatë në Ministrinë e Shëndetësisë, që kishte të bënte me përqindjen e furnizimit të spitaleve publike me barna, gazetares Saranda Ramaj nga Kosova i janë dashur 78 ditë, email i përsëritur të paktën 10 herë në këtë ministri dhe ankesë në Agjencinë për Informim dhe Privatësi.

Qasja në dokumente publike është e rregulluar me Ligj për qasje në dokumentet zyrtare në Kosovë. Përveç gazetarëve, përfaqësuesve të shoqërisë civile, qasje në këto dokumente kanë të drejtë të kenë edhe qytetarët.

Sipas këtij ligji, dokumenti publik nënkupton çdo akt, fakt apo informatë në formë elektronike apo me zë, formë të shtypur, në incizime vizuale apo audio-vizuale të prodhuara apo mbajtura nga institucioni publik.

Të gjitha institucionet publike, obligohen që marrjen e vendimit për qasje në dokumente publike ta bëjnë më së lagu pas 15 ditësh.

Kur institucioni nuk jep qasje në këto dokumente, ankesat mund të bëhen në Agjencinë për Informim dhe Privatësi (AIP). Më pas ky institucion ka 30 ditë kohë për të marrë vendim mbi ankesën.

Agjencia për Informim dhe Privatësi është institucion i pavarur i themeluar nga Kuvendi i Kosovës, e cila është përgjegjëse për mbikëqyrjen e zbatimit të Ligjit për qasje në dokumente publike dhe Ligjit për mbrojtjen e të dhënave personale.

Nëse vendimi nga AIP-ja është në favor të palës që është ankuar, vendimi bëhet i obligueshëm për institucionin dhe nuk ka shkallë tjetër apelimi përveç gjykatës.

AIP-ja ka kompetencë edhe për shqiptimin e gjobave për institucionet që nuk japin qasje në dokumente publike.

Ankesat dhe gjobat nëpër institucione publike

Që nga janari 2022 deri tash, ky institucion ka pranuar në total 178 ankesa lidhur me qasjen në dokumente publike dhe shkelje të privatësisë.

Këto ankesa janë bërë nga gazetarët, organizatat joqeveritare dhe qytetarët, ndaj institucioneve siç janë gjykatat e prokuroritë, ministritë, komunat dhe ndërmarrjet publike.

Në raportin e AIP-së për ankesat për qasje në dokumente publike ndaj ministrive, të cilin e ka parë REL-i, thuhet se gjatë vitit 2022 janë ushtruar 71 ankesa ndaj Zyrës së kryeministrit dhe ministrive.

Numri më i madh i ankesave është për Ministrinë e Kulturës, Rinisë e Sportit, respektivisht njësia përgjegjëse brenda këtij institucioni [Qendra Kinematografike e Kosovës], e cila pasohet nga Ministria e Punëve të Jashtme dhe Diasporës.

“Institucionet tjera që ndjekin këtë trend jotransparence, por me numër pak më të vogël ankesash të adresuara në Agjenci ndaj tyre, mund të merren: Zyra e kryeministrit me dhjetë ankesa, pastaj Ministria e Shëndetësisë me dhjetë ankesa dhe Ministria e Punëve të Brendshme me tetë ankesa për vitin 2022”, thuhet në raport.

Por, në përgjigjen e Zyrës së kryeministrit për REL-in thuhet se nga gjithsej 80 kërkesa për qasje në dokumente publike, 75 prej tyre u janë kthyer përgjigje, një kërkesë është e refuzuar, pasi të dhënat e kërkuara janë konsideruar konfidenciale dhe katër kërkesa janë në proces.

Deri në publikimin e këtij teksti, Zyra e kryeministrit nuk ka kthyer përgjigje në pyetjet shtesë të REL-it, nëse shifrat e tyre janë të sakta.

Për çka janë dënuar institucionet?

Komisionerja për Informim dhe Privatësi, Krenare Sogojeva-Dermaku, tregon për Radion Evropa e Lirë se gjatë këtij vitit janë shqiptuar katër gjoba.

Ministria e Punëve të Jashtme është dënuar me 13.000 euro.

“Dhjetë mijë euro [është] dënimi maksimal për shkak se nuk kanë ofruar qasje në faturat e shpenzimeve - që tashmë kemi një praktikë gjyqësore të instaluar në vend [vendimi i Gjykatës Kushtetuese] dhe tre mijë euro për heshtje ndaj kërkesës - pra dënimi ka qene komulativ”, thotë Sogojeva-Dermaku.

Ndërsa me nga 3.000 euro janë dënuar Agjencia Kosovare për Inteligjencë për mosofrimin e numrit të përgjimeve, Komuna e Kaçanikut për mosofrimin e dokumentacionit të plotë për një projekt ndërtimor, dhe Oda e Avokatëve për mosofrim të qasjes në procesverbalin e mbledhjes së Këshillit.

Tri institucionet e para i kanë paguar gjobat brenda afatit ligjor prej 15 ditësh, ndërsa AIP-ja thotë se me Odën e Avokatëve janë në procedurë të përmbarimit.

Por, pavarësisht pagesës së gjobave, informatat e kërkuara nga institucionet nuk u janë dhënë palëve, dhe lënda për AKI-në është duke u trajtuar në gjykatë.

Sipas Ligjit për qasje në dokumente publike, vlera e gjobave që mund të shqiptojë AIP-ja është nga 1.000 deri në 10.000 euro.

Për çka ankohen qytetarët nëpër komuna?

Janë 76 ankesa që kanë bërë qytetarët dhe organizatat jo-qeveritare ndaj 29 komunave të Kosovës për mosrespektimin apo kufizimin e së drejtës për të qenë të informuar gjatë vitit 2022.

Prej tyre, 15 janë ende të hapura.

Sipas AIP-së, komuna, ndaj së cilës janë ankuar më së shumti qytetarët, është ajo e Prishtinës, me 17 sish.

Kategoria e dokumenteve të kërkuara nga palët që e karakterizon nivelin komunal, në përgjithësi, lidhet me dokumentet e prodhuara gjatë zhvillimit të procedurave të prokurimit

Ankesat më të mëdha nga qytetarët lidhen kryesisht me procedurat e rekrutimit, ku në shumicën e rasteve këta qytetarë kanë qenë kandidatë të në këto konkurse.

OJQ-të ankohen kryesisht për kufizim apo refuzim të kërkesave të tyre fillestare për qasje në dokumente publike.

Përvojat e gazetarëve

“Brenda një viti, kam parashtruar tri ankesa që kanë të bëjnë me sektorin e shëndetësisë. Të tri nga këto ankesa kanë qenë për refuzim të informacionit”, tregon për Radion Evropa e Lirë gazetarja e grupit Koha, Saranda Ramaj.

Ajo thotë se ankesat në AIP janë efektive, meqë në dy raste institucionet kanë ofruar informata pasi Agjencia e ka iniciuar rastin.

“Në një rast, jam në pritje të vendimit. Ankesën e kam parashtruar qe rreth 30 ditë, ende nuk kam marrë përgjigje”, thotë Ramaj.

Kërkesa për qasje në informacion, sipas Ramajt, ka qenë shumë e thjeshtë: “A ka vendosur MSH-ja në një tender me vlerë të lartë kushtin që bari[ilaçi] duhet të ketë certifikatë të cilësisë?”

“Kërkesa për këtë informatë është përsëritur disa herë. Përmes kësaj kërkese as nuk është kërkuar ndonjë dokument specifik, as nuk është rrezikuar zbulimi i ndonjë informate të ndjeshme e as ndonjë sekret afarist, por vetëm nëse është zbatuar një kriter ligjor i përcaktuar në Ligjin për produkte dhe pajisje mjekësore”, shpjegon ajo.

Por, pavarësisht efektit pozitiv të Agjencisë, ajo thotë se informatat e marra pas shumë kohe janë ndonjëherë të tejkaluara.

“Megjithatë, në media ndonjëherë informata është e domosdoshme në një periudhë të caktuar. Ligjërisht, AIP-ja ka të paktën 30 ditë kohë për trajtimin e një ankese, megjithatë ndonjëherë kur vendimi i AIP-së detyron institucionin për përgjigje, atëherë ajo është informatë e tejkaluar për gazetarin”, thotë Ramaj.

Edhe gazetarit të Gazetës Shneta, Bujar Vitija, i është dashur që të ankohet në AIP për të pasur qasje në shpenzimet e ish-ministrit të Shëndetësisë, Armend Zemaj.

“Vitin e kaluar kemi parashtruar disa kërkesa për qasje në dokumente zyrtare dhe për njërën prej tyre që kishte të bënte me shpenzimet e ish-ministrit, jemi detyruar fillimisht të bënim ankesë tek Avokati i Popullit, e më pas edhe në Agjencinë për Informim dhe Privatësi. Pas ankesave, kërkesa jonë është pranuar dhe i kemi marrë dokumentet”, tregon ai për Radion Evropa e Lirë.

Vitija thotë se këtë vit i ka dërguar edhe dy kërkesa për qasje në MSH dhe QKUK, por për të cilat ende nuk ka marrë përgjigje, ani pse janë tejkaluar afatet ligjore. Tani ai thotë se do t’i drejtohet AIP-së.

“Në përvojën time me kërkesa për qasje në dokumente zyrtare, përgjigjet pothuajse gjithmonë janë vonuar, duke tejkaluar afatin ligjor e në disa raste janë kërkuar sqarime shtesë”, thotë ai.

Sipas Vitisë, kjo qasje e institucioneve ua vështirëson punën gazetarëve.

Ndërkohë Ministria e Shëndetësisë në një përgjigje për REL-in ka bërë të ditur se, “nga muaji janar 2022 deri më tani ka aprovuar 59 kërkesa për qasje në dokumente publike, ka refuzuar një kërkesë dhe pjesërisht ka aprovuar tri kërkesa, ndërsa dy kërkesa janë në proces të shqyrtimit”.

“Ministria e Shëndetësisë në vazhdimësi bashkëpunon ngushtë me AIP-në dhe respekton vendimet, të cilat ndërlidhen me të drejtën e qasjes në dokumentet publike”, thuhet në përgjigjen e MSH-së dërguar REL-it.

Juristja Flutura Kusari, e cila është këshilltare ligjore në Qendrën Evropiane për Liri të Shtypit dhe Medias, thotë për Radion Evropa e Lirë se është shqetësues fakti që shumë institucione publike nuk japin qasje në dokumente zyrtare, ashtu siç i obligon ligji, dhe për këtë arsye qytetarët, përfaqësuesit e shoqërisë civile dhe gazetarët, obligohen që t’i drejtohen Komisioneres së AIP-së.

“Ajo që duhet të ndodhë është që institucionet duhet të jenë shumë më transparente dhe ky mekanizëm të përdoret vetëm në raste të rralla e jo të bëhet e zakonshme që secilin dokument publik ta marrin përmes Agjencisë”, thotë Kusari.

Dita Ndërkombëtare të Lirisë së Informimit shënohet më 28 shtator.