"Акчабыз тамак-ашка жетпей калды". Кымбатчылыктын себеби эмнеде?

Улуттук статистика комитети тогуз айда күнүмдүк азык-түлүктүн баасы менен тарифтер былтыркы жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу орточо 10,6% өскөнүн жарыялады. Бул дүйнөлүк кризистин капшабы жана импорттук товарлардын чыгымынын көбөйгөнү менен түшүндүрүлүп жатат. Ал эми тургундар кымбатчылык ар тараптан куушуруп, кыйнап жатканына даттанууда.

Өп-чап турмушта жашагандар

Ысык-Ата районунун Нурманбет айылынын тургуну, 70 жаштагы Замиркүл эки майып уулун жалгыз багат. Балдары менен өзүнүн пенсияларын кошкондо айына 13 300 сом алат. Ал базар баасы кымбаттагандан бери эт албай калганын билдирди:

"Менин пенсиям 3708 сом болчу, азыр 600 сом кошулуптур. Бир балам үч миң сом, дагы бир майып уулум алты миң сом алат. Ошону менен оокат кылып атабыз. Тамак-аштан артпайт. Эл көргөндү көрүп атабыз, эт дегенди көрө элекпиз. Эптеп-септеп, кичине-кичине май-чай алып, үнөмдөп жатабыз".

Бишкек шаарынын атын атабаган тургуну да маянасы тамак-аштан артпай атканын айтып берди:

"Мен 15 миң сом айлык алам, кумшекер 100 сом, элестетсеңер. Унду килограммдап алганда 74 сом болуп атат. Алган айлыгымдын 70% тамак-ашка кетет. Биздин го балдарыбыз чоңоюп калды. Жаш балалуу, көп балалууларга аябай эле кыйын болуп атса керек".

Улуттук статистика комитетинин маалыматтарына ылайык, 2022-жылдын январь-сентябрь айларында алкоголдук ичимдиктердин жана тамекинин баасы 17%, тамак-аш азыктары менен алкоголсуз суусундуктар 12,4%, азык-түлүктөн башка товарлар 7,6%, ал эми калкка көрсөтүлүүчү кызматтардын тарифтери 6,6% өстү.

Расмий маалыматтар көрсөткөндөй, керектөө товарларынын баалары март айынан бери туруктуу өсүп келет.

Монополия кантип жөнгө салынат?

Монополияны жөнгө салуу агенттигинин директору Кеңешбай Тайлаков базар бааларына таасирин тийгизген факторлорду мындай түшүндүрдү:

"Бүгүнкү күндө Кыргызстанда абдан туруктуу жана жөндүү баа саясаты бар, муну ачык айта алам. Албетте, бааларга мезгилдик факторлор дагы таасир кылат. Мисалы, бүгүнкү күндө картөшкө 20-25 сомдон сатылып жатат. 30-40 сомдон сатканда керектөөчүлөр нааразы болчу. Бүгүн алар ыраазы, фермерлер болсо "баа арзан" деп нааразы. Бүгүнкү күндө ундун баасы төмөндөгөн. Жергиликтүү өндүрүштөн чыккан ундун баасы мурдагыга салыштырмалуу 3-4 сомго түштү. Ошол эле маалда Казакстандан чыккан ундун, көмүрдүн дүң баалары жеринде бир топ жогорулады. Казакстанда бир катар өндүрүмдөр кымбаттады. Ошондуктан, башка мамлекеттердеги кырдаалды дагы эске алышыбыз керек. Көп учурда керектөөчүлөр союз кезиндегидей "булар бааны эттен баштап сабиз-пиязга чейин коёт" деп кайрылышат. Бирок, бүгүнкү күндө биз бааны койбойбуз. Биз алдын алган иш-чараларды, мониторингдерди жүргүзүп, бааларга таасир берип турабыз".

Монополияны жөнгө салуу агенттигинин маалыматына ылайык, 2020-жылы пандемия учурунда бааны негизсиз жогорулатуу боюнча 360 факты аныкталган. 2021-жылы 253 мыйзам бузуу катталып, көмүр, кумшекер жана өсүмдүк майы рыногунда түз жөнгө салуу киргизилген. 2022-жылы түз жөнгө салуу киргизилген эмес, бирок 7259 ишкердик субъектилер, соода түйүндөрү жана чарбалык субъектилер менен алдын алуу иштери жүргүзүлгөн. Тогуз ай ичинде аларга мыйзам бузуунун алдын алуу боюнча 5270 билдирүү берилген. Мыйзам бузуу фактылары боюнча 15 эскертмелер берилген.

Улуттук статистика комитети октябрь айынын акыркы эки жумасында өткөн айга салыштырмалуу койдун эти 0,4%, күн карама майы 0,3%, кумшекерге 1,8%, жогорку сорттогу буудай уну 0,2%, ал эми бензин 0,6% жана дизелдин наркы 0,3% арзандаганын билдирди.

"Элдин колунда акча жок"

Айыл-чарба министрлигинин Агроөнөржай кластерлерин жана кошумча нарк чынжырчаларын өнүктүрүү башкармалыгынын башчысы Уран Чекирбаев дүйнөдө доллар кымбаттап жатканын, Кыргызстанда рублга байланган сомдун курсу жасалма түрдө кармалып турганын белгиледи:

"Азыр баа көтөрүлгөн жок, быйыл тескерисинче айыл-чарба өндүрүмдөрүнүн баалары төмөн болуп жатат. Сатып алуучуларга айыл-чарба өндүрүмдөрүнүн баасынын төмөн болгону жакшы болсо, дыйкандарга бул жакшы эмес. Анткени, алар убагында күйүүчү май, үрөн, жер семирткичтерди кымбат баада сатып алышкан. Ошондуктан, аны чыгымына жараша кымбат сатыш керек. Маселен, картөшкө быйыл Ысык-Көлдө 12 сом, Кочкордо 15 сомдон. Былтыр ушундай эле баада сатканда дыйкандар утулбайт эле. Бирок, быйыл жумушка, материалга кеткен чыгып кымбат болгондуктан, 15 сомдон сатылса да актабай жатат. Көпчүлүк дыйкандар "чыгымымды акташ үчүн 17-20 сомдон сатышым керек" деп жатышат. Азыр арзандаса да дагы адамдар сатып ала албай жатат. Бул жерде экономикалык саясатты карашыбыз керек, саясатты Орусияга карап жүргүзбөй, рынокто накталай сомду көбөйтүү кажет. Элдин колунда акча аз болуп жатат, акчаны жетиштүү берсек, алар ошону менен сатып ала баштайт".

Жеткирүүчүлөр жана дистрибюторлор ассоциациясынын президенти Гүлнара Ускенбаеванын пикиринде, баалардын өсүп жатышына дүйнөлүк кризис менен катар Кыргызстандагы мыйзамдык өзгөрүүлөр да таасир этүүдө:

"Кыргызстан дүйнөлүк экономикага толук интеграцияланган өлкө. Эми анын бардык капшабы бизге абдан катуу тийет. Анткени, тажрыйба боюнча бардык дүйнөлүк кризистер өнүгүп келаткан өлкөлөргө оор сокку болуп урулат. Биздин ассоциациянын адистеринин баалоосу боюнча керектөө бир аз азайды. Эл тамак-ашты, алгачкы зарыл болгон товарларды үнөмдөөгө өтүштү, жуучу каражаттарды керектөө дагы кыскарды. Үнөмдөп калышты. Бизнеске дүйнөдөгү экономикалык татаал жагдайлар эле эмес, киргизилип жаткан мыйзамдык жаңылыктар дагы олуттуу таасирин тийгизди. Бүл жүк алгач бизнеске басым кылат, андан кийин карапайым элдин жонуна оорчулук келтирет. Анткени, бизнеске кошумча жүктөлүп жаткан чыгымдар аягында барып бааларга кошулат".

Ускенбаева импорттук тамак-аштардын баасы 20 пайыздан 70 пайызга чейин кымбаттаганын кошумчалады. Буга бир жагынан товардын баасынын түз кымбаттагыны себеп болсо, экинчи жагынан валюта курсу түрткү берген.

2022-жылдын III кварталындагы орточо эсеп менен калктын адам башына алгандагы жашоо минимумунун жалпы республика боюнча көлөмү 7242,09 сомду түзүп, өткөн жылдын тиешелүү мезгилине салыштырганда 13,5% өскөн. Андагы азык-түлүктүн үлүшү 65%, башка товарлар 16%, кызмат көрсөтүүлөр 17% жана салыктар 2% түзөт.